خورموجی

خورْموجی، محمدجعفر خان (میرزا جعفر خان) حقایق‌نگار، از مورخان برجسته و حقیقت‌گوی عصر قاجار (1225-1301 ق / 1810-1883 م). خورموجی ازآن‌رو که تنها کسی است که واقعۀ شهادت امیرکبیر را اندکی پس از قتل او در کتاب خود گزارش داده است، از شهرتی فراوان برخوردار شده است.
میرزا جعفر خان در 1225 ق در خورموجِ دشتستانِ فارس زاده شد. پدرش میرزا محمد خان نام داشت و اجدادش همگی سمت ضابطی و کلانتری خورموج را بر عهده داشتند؛ اما یکی از نیاکان او موسوم به میرزا علی بیک خورموجی کلانتر سراسر منطقۀ دشتستان بود. خود محمدجعفر خان در جوانی کلانتری خورموج داشت (بامداد، 5 / 221؛ آل‌ داود، 27- 28)؛ اما اندکی نگذشت که حاجی خان حاکم نواحی دشتی در 1258 ق / 1842 م با زور خورموج را از محمدجعفر گرفت و وی مجبور به فرار شد (فسایی، 130). او چند سالی در شیراز اقامت کرد و سرانجام در 1262 ق / 1846 م به امارت دیوان‌خانۀ عدلیۀ (رئیس دادگستری) شیراز منصوب شد و چند سال این سمت را عهده‌دار بود (بامداد، 5 / 222؛ مشار، 2 / 315). سپس مقام تحصیلداریِ کل مالیات فـارس را نیز به دست آورد و در کنار آن به تحقیق و تکمیل معلومات خود نیز ‌پرداخت؛ مخصوصاً در باب ایالت فارس و نواحی آن و دانشمندان و رجال آنجا مطالعات گسترده‌ کرد و نتیجۀ آنها را در کتابی موسوم به آثار جعفری گرد آورد و پس از تکمیل و سفر به تهران در 1276 ق / 1859 م به چاپ رساند (آل داود، 29).
سفر خورموجی به تهران در شعبان 1276 اتفاق افتاد. پس از نشر کتاب آثار جعفری نسخه‌ای از آن ‌را به وساطت یکی از یارانش به ناصرالدین شاه تقدیم داشت. شاه کتاب را پسندید و به او دستور داد تا تاریخ قاجاریه به‌ویژه دوران سلطنت او را به رشتۀ نگارش درآورد و در آن از درج سخنان دروغ خودداری ورزد. خورموجی هم تاریخی که آن را حقایق الاخبار نامید و قسمتی از تاریخ قاجاریه تا 1284 ق را در بر دارد، تصنیف کرد و به شاه تقدیم داشت. کتاب در آغاز مورد تصویب و قبول شاه قرار گرفت، اما با مفسده‌جویی اطرافیان متملق ناصرالدین شاه دستور انهدام نسخ چاپ‌شدۀ آن را صادر کرد. مؤلف هم مورد غضب قرار گرفت و با تبعید خودخواسته روانۀ عتبات عالیات شد (نک‍ : دنبالۀ مقاله).
پس از این واقعه دشمنان محمدجعفر خان فرصت را غنیمت شمردند و دشمنی بیشتر کردند، ازجمله در صحت حسابهای او در زمان تحصیلداری مالیات فارس تردید کردند. ازآن‌رو در 1283 ق / 1866 م، هنگامی که حسام‌السلطنه والی فارس بود، از متوقف‌ماندن اقساط دیوانی شیراز در زمان مسئولیت میرزا محمد‌جعفر خان به شاه شکایت برد. میرزا محمدجعفر خان دستگیر و همراه 5 مأمور به شیراز بازگردانده شد، اما با وساطت چند تن از رجال ماجرا خاتمه یافت و خطر از او دفع شد (آل ‌داود، 30). میرزا جعفر خان سرانجام اندکی قبل از ماه ربیع‌الاول 1301 هنگام اقامت در بغداد در 76سالگی درگذشت (وقایع ... ، 206) و مراسم سوگواری او را پسرانش در شیراز برپا داشتند (همانجا؛ آل ‌داود، 31).
خورموجی هنگام سخن از اجدادش گاه آنان را حسینی و از سادات به شمار آورده است؛ بااین‌همه، گاه در سیادت آنان تردید می‌کرد. همین امر موجب گردید تا کسانی از دشمنانش ازجمله نقیب شیرازی اشعاری در هجو او بگویند (دیوان‌بیگی، 1916-1917؛ زهرایی، 435).
از حقایق‌نگار 4 پسر بر جای ماند: 1. میرزا علی خان حقایق‌نگار فرزند ارشد او که شاعر و دانشمند بود، و حقایق تخلص می‌کرد. بیشتر تذکره‌نویسان، احوال و نمونۀ اشعارش را در آثار خود آورده‌اند (نک‍ : خیام‌پور، 169؛ آقابزرگ، 9 / 258؛ مدرس، 1 / 332؛ رکن‌زاده، 2 / 285-286). وی تا 1313 ق، که فرصت شیرازی کتاب آثار عجم را تألیف می‌کرد، زنده بود و فرصت اشعاری از او را به‌عنوان شاعری که در قید حیات است، در کتابش نقل کرده است (ص 542). 2. میرزا ابوالحسن خان مشهور بـه بانکی. او در دورۀ اول مجلس شورای ملی به‌عنوان نمایندۀ شیراز انتخاب شد. 3. میرزا محمود خان. 4. میرزا محمد خان (آل داود، 33). همچنین میرزا جعفر خان خواهری داشت که زمانی در دشتستان شورش برپا کرد. او وقتی که میرزا مهدی خان به برازجان لشکر کشید، جمع کثیری در حدود 000‘ 3 تن را پیرامون خود گرد آورد و به مقابلۀ او رفت؛ اما ماجرا با وساطت محمدحسن خان دشتستانی خاتمه یافت (سپهر، 3 / 1093).
میرزا جعفر خان به تعبیر ملک‌الشعرا بهار از نویسندگان حق‌جوی، فاضل و ساده‌نویس عصر قاجار بوده است (3 / 365)؛ به‌ ‌همین سبب غیر از طبقۀ حاکمه، کسان دیگر نیز به معارضه و دشمنی با او برخاستند. حقایق‌نگار در مقایسه با مورخان عصر خود اهل تفکر و تعقل بود و حوادث را همواره با معیار خرد می‌سنجید و چنـان‌که واقعـه‌ای را درست نمی‌پنداشت، از نقل و درج آن در آثارش خودداری می‌کرد؛ چنان‌که در کتابی که به‌عنوان حقایق المصیبة در مقتل امـام حسین (ع) و ذکر وقایع کربلا نوشته است، چنین دید انتقادی‌ای را به کار گرفته و ازجمله گفته است که چرا جناب مسلم بن عقیل به‌تنهایی به کوفه رفت و همین امر موجب شد کـه گروهی از متدینان متعصب هم بـه او بتازند (دیوان‌بیگی، همانجا؛ نوایی، 1 / 15).

آثـار

آثار میرزا جعفر خان حقایق‌نگار بدین شرح است:
1. حقایق الاخبار ناصری، که تاریخ سلسلۀ قاجار از ابتدای ظهور آنان تا میانۀ عصر ناصرالدین شاه است. این کتاب با گفتاری در باب پیشینۀ قاجارها، ایل قاجار و دو تیرۀ عمدۀ آن یعنی «اشاقه‌باش» و «یوخاری‌باش» و منازعات میان آن دو آغاز می‌گردد و پس از گزارش احوال پادشاهان آن سلسله تا عصر ناصرالدین شاه، دوران این شاه را با تفصیل بیشتر گزارش داده است، به گونه‌ای که قسمت اصلی کتاب او شرح ماوقع دو دهۀ نخست پادشاهی ناصرالدین شاه است (زهرایی، 432). خورموجی در این اثر برخلاف مورخان رسمی آن دوره، ضمن انتقاد از میرزا آقاخان نوری، واقعۀ کشته‌شدن امیرکبیر را آن‌گونه که رخ داده است، نگاشته است. چنان‌که گذشت، این‌گونه تاریخ‌نویسی و نیز البته توطئۀ فتنه‌انگیزان موجب خشم ناصرالدین شاه شد و به دستور او کتاب حقایق الاخبار را جمع کردند (ملی، 2 / 141-142؛ مشار، 2 / 316). از چاپ اول حقایق الاخبار چند نسخۀ معدود در گوشه‌وکنار باقی مانده است، ازجمله، نسخه‌ای در اختیار عباس اقبال آشتیانی قرار گرفت و او حواشی متعدد بر آن نوشت. این نسخه پس از مرگ اقبال در تملک کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران درآمد و سرانجام حسین خدیوجم به تصحیح و ویرایش آن برخاست و همۀ حواشی اقبال را نقل کرد و در 1344 ش برای نخستین‌بار در تهران به چاپ رساند (افشار، «دوازده»؛ نیز نک‍ : مآخذ).
2. آثار جعفری، نخستین تألیف حقایق‌نگار است و او هنگامی که در شیراز اقامت داشت، به گردآوری مواد آن و تألیف کتاب پرداخت. آثار جعفری در جغرافیای فارس و جغرافیای سراسر جهان است و مشتمل بر دو قسمت است:
قسمت اول شامل جغرافیای فارس و احوال بزرگان آنجا، و قسمت دوم جغرافیای عمومی جهان است. این کتاب نخستین‌بار در 1276 ق در تهران به چاپ رسیده است. قسمت اول شامل این بخشها ست: 1. مقدمه حاوی معرفی و توصیف کتاب و اهدانامۀ آن. 2. احادیثی در فضیلت فارس. 3. حدود و ثغور فارس. 4. شیراز و بناهای تاریخی آن. 5. فرمانروایان فارس از آغاز اسلام تا عصر قاجار. 6. وزرای فارس. 7. علما و مشایخ و شعرای فارس. 8. بلوکات و قصبات فارس. 9. ایلات فارس. 10. جزایر فارس (نک‍ : جم‍ ‌). در این قسمت کتاب اطلاعات اقتصادی و جغرافیایی مفیدی در باب فارس و نواحی گوناگون آن آورده شده است و به‌خصوص آگاهیهای خوبی در باب حقوق دیوانی و مالیات نواحی مختلف آن نوشته شده است که ارزش تاریخی دارد (مصطفوی، «یر»).
قسمت دوم حاوی جغرافیای عمومی عالم است و در آن کشورهای 5 قارۀ جهان را با استفاده از اطلاعات جدید معرفی کرده است (آل ‌داود، 35-37).
آثار جعفری را آقابزرگ طهرانی در جلد اول الذریعة در زمرۀ تألیفات میرزا جعفر خان مشیرالدوله ذکر کرده است؛ اما این اشتباه در مستدرک الذریعة (نک‍ : حسینی، 10) تصحیح شده است. از آثار جعفری چند نسخۀ خطی در دست است (دانش‌پژوه، 2 / 52). این کتاب یک‌ بار در 1373 ش در ناموارۀ دکتر محمود افشار (8 / 4353 بب‍ ) بی ‌مقدمه و تعلیقات از سوی احمد شعبانی به چاپ رسیده، و بار دیگر همو آن را براساس نسخۀ چاپی عهد مؤلف به طبع رسانده است، بی‌آنکه پژوهشی جدید در باب آن انجام دهد.
3. نزهت الاخبار، کتابی مفصل در جغرافیا، تاریخ، ادبیات و زندگی‌نامۀ رجال، دانشمندان و سرایندگان ایالت فارس. این اثر درواقع گسترش‌یافتۀ آثار جعفری است، اما مؤلف به‌جز تفصیل مطالب، تقسیم‌بندی جدیدی برای آن برگزیده، و فصول متعددی بر کتاب افزوده است.
تألیف نزهت الاخبار در 1296 ق / 1879 م آغاز شد و در 1298 ق به انجام رسید. هرچند بسیاری از مطالب آن عیناً برگرفته از آثار جعفری است، لیکن خورموجی در این کتاب به پژوهشهای جدیدی دست زده، و ازجمله آمار و ارقام جمعیت را براساس آخرین اطلاعات اصلاح کرده است (نک‍ : جم‍ ‌).
از آنجا که خورموجی در وقت نگارش این اثر به‌کلی از تعلقات دیوانی بریده بود، با آزادی بیشتری مکنونات خود را به رشتۀ تحریر درآورده است. از نزهت الاخبار یک نسخۀ خطی به جای مانده که هم‌اکنون با شمارۀ 007‘5 در کتابخانۀ مجلس نگهداری می‌گردد و نگارندۀ این مقاله متن آن را براساس همین نسخه تصحیح، و در 1380 ش به چاپ رسانده است.
4. حقایق المصیبة، کتابی در ذکر وقایع کربلا که ظاهراً به شیوه‌ای استدلالی نوشته شده است؛ به گونه‌ای که پس از نشر چاپ اول آن مورد انتقاد کسان بسیار قرار گرفت و خشم گروهی را برانگیخت. حقایق المصیبة در حیات مؤلف نخستین‌بار در 351 صفحه به چاپ سنگی رسید و بار دیگر در 1292 ق / 1875 م در بمبئی تجدید چاپ شد (آل‌ داود، 40-41).
5. آئینۀ مظفری، در جغرافیای ربع مسکون، و تاریخ پادشاهان پیش از اسلام، خلفای اموی و عباسی و پادشاهان ایران پس از اسلام. خورموجی این کتاب را به‌عنوان جلد دوم نزهت الاخبار تألیف کرده است و تنها نسخۀ خطی موجود آن ادامۀ نسخۀ خطی نزهت الاخبار به شمارۀ 007‘ 5 در کتابخانۀ مجلس است (شورا، 14 / 305؛ منزوی، 6 / 3931-3932). آئینۀ مظفری مشتمل بر تاریخ و جغرافیای مختصر همۀ کشورهای عالم است و براساس قاره‌ها تقسیم شده است (آل ‌داود، 51).
6. تحفة المعتمدیة، این کتاب جُنگی از اشعار شعرای فارسی‌زبان و عرب‌زبان است و مؤلف آن را به یحیى خان معتمدالملک قزوینی، حاکم وقت فارس و برادر میرزا حسین خان سپهسالار، تقدیم کرده است. این کتاب در 1292 ق و در 4 باب بدین شرح تدوین و تـألیف شده است: باب اول در اشعار شعرای عرب و اصحاب فصاحت و بلاغت؛ باب دوم در قصه و امثله که فصحای عرب گفته‌اند؛ باب سوم شامل گزیدۀ اشعار شاعران فارسی‌زبان؛ باب چهارم مشتمل بر حکایات و داستانهای ادیبان فارسی‌زبان. یگانه نسخۀ خطی این اثر که در 1293 ق به خط ممتاز نستعلیق کتابت شده است، به شمارۀ 226‘ 2 در کتابخانۀ مجلس محفوظ است (شورا، 6 / 183-184؛ آل‌ داود، 41-42).

مآخذ

آقـابزرگ، الذریعـة؛ آل‌ داود، علـی، مقدمـه بر نـزهت الاخبار (نک‍ : هم‍ ، خورموجی)؛ افشار، ایرج، مقدمه بر حقایق الاخبار (نک‍ : هم‍ ‌، خورموجی)؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، 1371 ش؛ بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، 1337 ش؛ حسینی، احمد، مستدرک الذریعۀ آقابزرگ، ج 26، مشهد، 1405 ق؛ خورموجی، محمدجعفر، آثار جعفری، به کوشش احمد شعبانی، تهران، 1380 ش؛ همو، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1344 ش؛ همو، نزهت الاخبار، به کوشش علی آل داود، تهران، 1380 ش؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تبریز، 1340 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و بهاءالدین علمی انواری، فهرست کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (سنای سابق)، تهران، 1359 ش؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364 ش؛ رکن‌زادۀ آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران، 1338 ش؛ زهرایی، فضل‌الله، «حاجی میرزا جعفر خان حقایق‌نگار خورموجی»، یغما، تهران، 1342 ش، س 17، شم‍ 9؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، 1377 ش؛ شورا، خطی؛ فرصت شیرازی، محمدنصیر، آثار عجم، بمبئی، 1212 ق؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، تهـران، سعـدی؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، 1343 ش؛ ملی، خطی؛ منزوی، خطی؛ نوایی، عبدالحسین، مقدمه بر حدیقة الشعراء (نک‍ : هم‍ ، دیـوان‌بیگی)؛ وقایع اتفـاقیـه، مجموعه‌گزارشهای خفیه‌‌نویسان انگلیس، بـه کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1361 ش.

علی آل ‌داود