خورشید، کاخ

خورْشید، کاخ، از بناهای دورۀ نادر شاه افشار (سلـ 1148-1160 ق / 1735-1747 م)، در کلات نادری، واقع در منتهاالیه شمال شرقی ایران (در فاصلۀ 145کیلومتری شمال شرقی مشهد)، که به فرمان نادر شاه (براساس کتیبۀ بنا در 1160 ق / 1747 م)، ساخته شده است.
اگرچه بنا به‌عنوان «کاخ» مشهور شده، و با همین نام به ثبت تاریخی رسیده است، اما پژوهشهای اخیر روشن ساخته که برپایی  آن در اصل، به‌منظور آرامگاه نـادر بـوده است، هـرچند کـه وی هرگز در آن به خاک سپرده نشد، و به نظر می‌رسد سرانجام، بنا را برای استفاده به‌صورت کاخ، سامان داده‌اند (محمدکاظم، 2 / 824؛ ییت، 144؛ بامداد، 13؛ دانش‌دوست، 479؛ لباف، سیما ... ، 62؛ مشکوٰتی، 85، 86).
کاخ خورشید در میان باغی مصفا، در ابعاد 122× 168 متر احداث گردیده است. باغ بر محور شرقی ـ غربی استوار است و 8 حوض و جویهای مرتبط با آن حوضها، بنا را در میان گرفته‌اند (لباف، همان، 64). کاخ خورشید از آجر ساخته شده است و نماهای بیرونی آن را از سنگ تراشیده‌اند. برای ساختن نماهای سنگی این بنا، از سنگهای بومی استفاده شده است که به هنگام تراش، رنگ خاکستری‌ دارد و پس از مدتی، به رنگ خاک رس درمی‌آید (دانش‌دوست، 477- 478).

عمارت خورشید روی سکویی هشت‌ضلعی برپا شده‌ است. پلان بنا هشت‌ضلعی، و ساختمان آن یک زیرزمین و یک طبقۀ همکف، به شکل هشت و نیم‌هشت دارد. دهلیزی که پیرامون فضای مرکزی بنا قرار دارد، فضاهای یادشده را به هم پیوند می‌دهد. ورودی بنا نیز از ایوان شرقی است. از میان طبقۀ همکف ــ کـه دور‌تا‌دور آن را پـله‌هایی سنگی، شکل می‌دهد ــ استوانه‌ای برج‌مانند با نیم‌ستونهای سنگی عمودی و موازی با یکدیگر، به بلندای 40 / 17 متر، از کف محوطه بالا می‌رود. این برج از درون، هشت‌ضلعی است و گنبدی بر فراز آن قرار دارد. بنا ترکیبی از دو حجم متفاوت است که در ایران بی‌همتا ست (لباف، همان، 63؛ دانش‌دوست، 478؛ زیرک، 125).
سنگهای مربوط به نیم‌ستونها به ترتیبی تراشیده شده‌اند که بتوانند نیم‌ستونها را حلقه‌وار باهم کلاف کنند. سرستونها نیز به گونه‌ای طراحی شده‌اند که روی نیمی از دو ستون مجاور هم قرار می‌گیرند، به گونه‌ای که هم آنها را به هم کلاف می‌کنند و هم انتهای نیم‌ستونها را شکل می‌دهند و از نظر معماری، کار را به انتها می‌رسانند. ستونها در همه‌جا صاف هستند، ولی سرستونها تراش تزیینی اندکی دارند که طرح دور یا طاقک میان دو ستون را کامل می‌کنند. ناودانها نیز با روزنه‌ای که در پایین سر‌ستونها پیش‌بینی گردیده است، ایجاد شده‌اند. با حذف 4 نیم‌ستون در قسمت بالای برج، روشنایی درون برج فراهم شده است (دانش‌دوست، همانجا).
نماهای بیرونی بنا در همه‌جا ــ ازجمله سر‌پایه‌ها، لچکیها، قابچه‌ها و شرفیهای لبۀ بام ــ با طرح و نقشهای گوناگون تراش یافته‌اند. در بخشهایی از نما، کارهای تزیینی تراش سنگها ناتمام مانده است و این نشان می‌دهد که ساختمان بنا به پایان نرسیده، و مورد استفاده قرار نگرفته است. در سراسر نمـای بیرونی نقوش برجسته‌ای شامل گلدانهای گل، بوته‌های گیاهان حجاری‌شده، و بر برخی از اسپرها نقش میوه‌های گرمسیری مانند موز، آناناس و جز اینها تراشیده شده است؛ همچنین تراش طوطیهایی بر روی این سنگها نشان می‌دهد که این سنگ‌تراشی کار استادان سنگ‌تراشی است که از هندوستان به ایران آمده‌اند، و یا با رفتن نادر ‌شاه به هند، چنین میوه‌هایی شناخته شده، و به یادگار سفر هند، در این بنا نشان داده شده‌اند (همانجا؛ نیز نک‍ : زیرک، همانجا).
نماهای داخل قسمت برجی‌شکل را ــ که هشت‌ضلعی است ــ ایوانچه‌هایی در دو طبقه شکل داده‌اند، و در بالا پس از حلقه‌ای از یک رسمی‌بندی زیبا، با گنبدی پوشانیده‌اند. تمام بدنه‌های داخلی را با نقاشیهای زیبا و طلا‌کاری‌شده، آراسته‌اند. بخشهای مهمی از این نقاشیها به جای مانده است. دور‌تا‌دور این فضای هشت‌وجهی در بالای ایوانچه‌های ردیف بالا بر بستری گچی، سورۀ نبأ (78) با رنگ نوشته شده است و در انتهای آن در بدنۀ شرقی، تاریخ جمادی‌الاول سال 1160 (ستین و مائه بعد الف) دیده می‌شود. پیرامون این فضای هشت‌پهلو، اتاقهایی است دارای بخاریهای دیواری که پوششهای زیبایی از رسمی‌بندی دارند. این قسمت را نقاشی کرده‌اند که آثار محدودی از آنها زیر سقف و در طاقچه‌ها به جا مانده است. بر بدنۀ ایوان شرقی تصاویری نقاشی شده که احتمالاً متعلق به قوم جلایر است که در دورۀ قاجاریه (1210-1344 ق / 1795-1925 م)، در کلات نوعی خود‌مختاری داشتند (دانش‌دوست، 478، 479؛ لباف، سیما، 63). پله‌هایی از طبقۀ همکف به بام می‌رود و پله‌هایی از بام به بالای برج؛ این پله‌ها را با کندن جرزها ایجاد نموده‌اند که به‌سختی می‌توان از آن بالا رفت (دانش‌دوست، همانجا).
عمارت خورشید دارای زیرزمینی متشکل از یک فضای هشت‌وجهی مرکزی است که در زیر فضای هشت‌وجهی طبقۀ بالا قرار دارد، و پوشش آن بر 4 پایۀ سنگی استوار است؛ 8 فضای مربع و مستطیل مرتبط باهم، پیرامون این فضای مرکزی است (همانجا؛ لباف، «پژوهش ... »، 170). زیرزمین در اصل راه ورودی نداشته، بعدها پلکانی با شیب تند و با آجرهایی متفاوت با آجرهای بنا برای آن ایجاد شده، و در بازپیرایی دهه‌های اخیر، یک ورودی مناسب برای آن طراحی و ایجاد شده است (دانش‌دوست، 480).

مآخذ

بامداد، مهدی، آثار تاریخی کلات و سرخس، تهران، 1333 ش؛ دانش‌دوست، یعقوب، «کاخ خورشید کلات و محیط طبیعی آن»، مجموعه‌مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تهران، 1374 ش، ج 1؛ زیرک، بابک، «عمارت قصر خورشید یا کلات نادری»، معمار، تهران، 1384 ش، شم‍ 30-32؛ قرآن کریم؛ لباف خانیکی، رجبعلی، «پژوهش و گمانه‌زنی در عمارت خورشید کلات نادر»، اثر، تهران، 1377 ش، شم‍ 29-30؛ همو، سیمای میراث فرهنگی خراسان، تهران، 1378 ش؛ محمدکاظم، عالم‌آرای نادری، به کوشش محمد‌امین ریاحی، تهران، 1364 ش؛ مشکوٰتی، نصرالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1346 ش؛ ییت، چارلز ادوارد، سفرنامۀ خراسان و سیستان، ترجمۀ قدرت‌الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران، 1365 ش.

حمید شاکری