خوانساری، محمدتقی

خوانْساری، محمدتقی (1305-1371 ق / 1267-1331 ش)، عالم مجاهد و از مراجع تقلید حوزۀ قم. وی در خوانسار، در خانواده‌ای اهل دین و دانش به دنیا آمد (آقابزرگ، 1 / 246؛ شریف، 1 / 321-322)، و مقدمات علوم را در همان دیار نزد کسانی چون سید محمود ابن‌الرضا و میرزا حسین خوانساری فراگرفت. هنوز 20 سالش نشده بود که برای ادامۀ تحصیل در 1322 ق / 1283 ش راهی عراق شد. در حوزۀ نجف در محضر عالمانی همچون آخوند خراسانی، سید محمدکاظم یزدی، شریعت اصفهانی، میرزای نائینی، شیخ علی قوچانی و آقا ضیاء عراقی دانش آموخت.
حضور وی در عراق با اشغال آن دیار توسط انگلیس هم‌زمان بود. با اعلام جهاد توسط علما، بسیاری از طلاب جوان حوزه ازجمله خوانساری برای مقابله با قوای انگلیس همراه مردم به سمت بغداد راهی شدند. خوانساری پس از رشادتهای فراوان، توسط قوای دشمن مجروح و اسیر شد، و در 1333 ق همراه برخی دیگر از اسرا به یکی از مستعمرات انگلیس در آسیای جنوب شرقی برده شد. دورۀ اسارت خوانساری 4 سال به طول انجامید (ابن‌الرضا، 1 / 496- 499؛ شریف، 1 / 322؛ صادقی، 5 بب‍‌ ؛ قس: رکن‌زاده، 291-292).
وی پس از آزادی راهی وطن شد و به شهر خود، خوانسار، رفت. پس از درنگی، به پیشنهاد حاج شیخ عبدالکریم حائری، برای ادامۀ حضور فرهنگی، به حوزۀ اراک رهسپار شد. حائـری که در 1324 ق به نجف و سپس کربلا رفته بود (مرسلوند، 3 / 59؛ بامداد، 2 / 275)، در 1330 ق برای تشکیل حوزۀ اراک رهسپار آن دیار شد، و تا 1340 ق در آنجا ماند (زنجانی، 1 / 105-106)؛ بدین‌ترتیب، می‌تـوان گفت حضور خوانساری در اراک بـه سالهای آخر حضور حائری در آنجا مربوط می‌شود. اگرچه برخی منابع ورود خوانساری به ایران را 1340 ق گفته‌اند، ولی جای بسی تأمل دارد (نک‍ : ابن‌الرضا، 1 / 501).
در منابع، به آموزش خوانساری در حوزۀ اراک اشاراتی شده است که بـا توجه به دورۀ آمـوزش مقدماتی در خوانسار، حضور کمتر از یک سال در حوزۀ نجف، جهاد علیه قوای انگلیس، و در نهایت اسارت، به نظر می‌رسد که افزون بر تدریس در دوره‌های سطح، در این زمان، بیشتر وقت خود را به آموختن سپری می‌کرده است. در آن زمان، حوزۀ اراک به افراد متمکن خاندان حاج آقا محسن اراکی، روحانی متنفذ و ثروتمند اراک وابسته بود. در چنین فضایی، آشنایی، همدرسی و دوستی خوانساری با حاج محمدعلی اراکی روی داد. این دوستی در درازمدت هم به تدوین تقریرات درس خوانساری توسط اراکی منجر شد و هم در بعدی دیگر، سبب شد تا خوانساری به دامادی وی نائل آید (نجفی، 12 / 384). این ازدواج عملاً او را به حاج شیخ عبدالکریم هم که باجناق آیت‌الله محمدعلی اراکی بود، نزدیک‌تر کرد.
با درگذشت میرزای شیرازی، و انتقال مرجعیت به عبدالکریم حائری، و دعوت عالمان قم از وی، حائری در اندیشۀ احیا و توسعۀ حوزۀ قم برآمد؛ ازاین‌رو به همراه برخی از نزدیکان و معتمدان خود، در 1340 ق به آن دیار سفر کرد. در این سفر، خوانساری نیز با او همراه بود (ریحان‌الله، 32). با توجه به منابع، خوانساری در قم دستیاری حائری را برعهده داشت و در امر تأسیس حوزه بسیار به استاد یاری رساند؛ به‌ویژه با آغاز به کار حوزۀ قم، خوانساری تدریس را در سطح و خارج آغاز کرد (اسدی، 51-52، 54).
حائری در اواخر عمر، 3 تن را به‌عنوان وصی خود تعیین کرده بود که عبارت بودند از: سید صدرالدین صدر، محمدحجت کوه‌کمری و تاجر معتمد او، حاج محمدحسین یزدی (حائری، مرتضى، 205؛ محمدی، 186؛ حائری، عبدالحسین، 164)؛ پس از درگذشت حاج شیخ، علما با پذیرش مرجعیت و جانشینی 3 تن یعنی صدرالدین صدر، محمدحجت کوه‌کمری، و محمدتقی خوانساری، مسئولیت حوزه را به ایشان محول کردند تا آنکه آیت‌اللٰه بروجردی ریاست آن را برعهده گرفت (خیابانی، 212؛ شریف، همانجا؛ امین، 1 / 155؛ سبحانی، 2 / 628). به نظر می‌رسد در انتخاب جانشین حائری، با توجه به اینکه سومین وصی حائری، تاجر و خارج از محافل علمی بوده، علما به‌عنوان جایگزین، خوانساری را انتخاب کرده‌اند.
خوانساری که خود از بسیاری از عالمان طراز اول عصر خویش دانش آموخته بود، شاگردان بسیـاری را تـربیت کرد که ابن‌الرضا 158 تن ایشان را نام برده است؛ در میان آنها بزرگانی همچون امام خمینی، آیات عظام محقق داماد، موسى زنجانی شبیری، و شیخ مرتضى حائری قابل یادکردن‌اند (ابن‌الرضا، 1 / 502- 510).
خوانساری هم در امور دینی و هم در امور اجتماعی حضوری چشمگیر داشت. او در موارد مختلف دینی و اجتماعی محل رجوع مردم بود (جعفریان، 13-14)، و در موضوعات سیاسی نیز مردم به رأی وی احترام می‌گذاشتند و براساس نظر وی عمل می‌کردند؛ این سخن تا آنجا ست که تأییدیه و فتوای او به وجوب مشارکت مردمی در انتخابات هفتمین دورۀ مجلس شورای ملی ایران پس از قضیۀ ملی‌شدن نفت، سبب حضور گستردۀ مردم در انتخابات یاد شده است (نک‍ : خوانساری، «جایگاه ... »، 129). همچنین واکنش و فتوای خوانساری نسبت به موضوع اجتماعی کشف حجاب، انتخابات و واکنش او نسبت به تشکیل دولت اسرائیل در سرزمین فلسطین (اسدی، 115- 118، 137- 138، 146)، نمونه‌هایی از حضور او در عرصۀ اجتماعی و سیاسی به شمار می‌رود؛ همچنین در منابع تصریح شده است که در زمان خشک‌سالی و بروز قحطی در بخشهای مرکزی ایران (در 1323 ش)، مردم قم برای خواندن نماز باران، به آیات عظام صدر و حجت متوسل شدند، اما ایشان بنابر ملاحظاتی نپذیرفتند و در نهایت مردم نزد خوانساری رفتند. در منابع آمده است که پس از 3 روز اقامۀ نماز استسقا توسط خوانساری، بارانی تند باریدن گرفت و زمین از تشنگی نجات یافت. این عمل وی در آثار ادبی آن عصر نیز تأثیر فراوان نهاد و شعرا در شعر خود بدان اشاراتی می‌کردند (ابن‌الرضا، 1 / 510-511؛ شریف، 1 / 324-325؛ اسدی، 122 بب‍‌ ؛ جعفری، 24 / 128 بب‍‌ ).
از خوانساری آثاری نیز برجای مانده است که نخست باید به حاشیۀ وی بر منتخب الاحکام سید محمدکاظم یزدی اشاره کرد. مبتنی بر آنچه خود وی در مقدمه گفته است، این اثر رسالۀ عملیۀ او به شمار می‌رود (نک‍ : ص 2، نیز سراسر اثر) که در تهران (1317 ش) به صورت چاپ سنگی انتشار یافته است. تقریرات آیت‌اللٰه اراکی از درس وی نیز تحت عنوان رسالة فی الدماء الثلاثة و احکام الاموات و التیمم، به همراه کتاب الطهارة اراکی در قم (1415 ق) چاپ شده است. مباحثات او و آیت‌الله اراکی در قالب حاشیه بر عروة در قم (1371 ق / 1331 ش) منتشر شده است. دیگر آثار او که در منابع بدانها اشاره شده، اینها ست: تقویم الصلاة، حاشیه بر مناسک حج شیخ انصاری، حاشیه بر ذخیرة العباد، و مختصر الاحکام (ابن‌الرضا، 1 / 501؛ جناتی، 267).

مآخذ

آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (قرن 14)، نجف، 1373 ق / 1954 م؛ ابن‌الرضا، مهدی، ضیاء الابصار فی ترجمة علماء خوانسار، قم، 1382 ش؛ اسدی مبرهن، شکراللٰه، زندگی سیاسی و اجتماعی آیت‌اللٰه العظمى حاج سید محمدتقی خوانساری، تهران، 1391 ش؛ امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت، 1408 ق / 1987 م؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغة، تهـران، 1372 ش؛ جعفریان، رسول، «سندی از آیت‌اللٰه سید محمدتقی خوانساری»، فصلنامۀ پیام بهارستان، تهران، 1388 ش، س 2، شم‍ 5؛ جناتی، محمدابراهیم، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، تهران، 1374 ش؛ حائری، عبدالحسین، «مصاحبه»، دوفصلنامۀ حوزه، قم، 1383 ش، س 21، شم‍ 5؛ حائری، مرتضى، سرّ دلبران، عرفان و توحید ناب در ضمن داستانها، به کوشش رضا استادی، قم، 1377 ق؛ خوانساری، محمدتقی، «جایگاه مجلس در نگاه آیت‌اللٰه سید محمدتقی خوانساری»، دوفصلنامۀ حوزه، 1370 ش، س 8، شم‍ 5؛ همو، حاشیه بر منتخب الاحکام، تهران، 1317 ش؛ خیابانی تبریزی، علی، علماء معاصرین، چ سنگی، تهران، 1366 ق؛ رکن‌زادۀ آدمیت، محمدحسین، فارس و جنگ بین‌الملل، تهران، 1357 ش؛ ریحان، علیرضا، آینۀ دانشوران، قم، 1372 ش؛ زنجانی، احمد، الکلام یجر الکلام، قم، 1370 ق؛ سبحانی، جعفر، موسوعة الطبقات الفقهاء، قم، 1424 ق؛ شریف رازی، محمد، گنجینۀ دانشمندان، تهران، 1352-1354 ش؛ صادقی تهرانی، محمد، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی 1920 عراق، قم، دارالفکر؛ محمدی اشتهاردی، محمد، خورشید حوزه‌های علمیه ... ، قم، 1379 ش؛ مرسلوند، حسن، زندگی‌نامۀ رجال و مشاهیر ایران، تهران، 1373 ش؛ نجفی، هادی، موسوعة احادیث اهل البیت (ع)، بیروت، 1423 ق / 2002 م.

فرامرز حاج‌منوچهری