خوارزمی، تاج‌الدین

 خوارَزْمی، تاج‌الدین حسین بن حسن (770 یا 780- مق‍ 839 یا 840 ق / 1369 یا 1378- 1435 یا 1436 م)، صوفی، نویسنده، ادیب و شاعر. وی در خوارزم نشوونما یافت و بیشتر عمر خویش را در آنجا سپری کرد.
تاج‌الدین از مریدان خواجه ابوالوفا خوارزمی (د 835 ق / 1432 م) بود و در آثار خود به این نکته اشاره کرده است. از آنجا که سلسلۀ خواجه ابوالوفا با چند واسطه از طریق باباکمال جندی (د 672 ق / 1273 م) به شیخ نجم‌الدین کبرى (د 618 ق / 1221 م) می‌رسد، تاج‌الدین را از صوفیان طریقۀ کبرویه، و آخرین نمایندۀ سلسلۀ باباکمال جندی در آسیای میانه به شمار می‌آورند (نک‍ : خوارزمی، جواهر ... ، 1 / 20، 127- 129؛ گازرگاهی، 165؛ علیشیر، 9؛ حیدرخانی، 43؛ مایل هروی، مقدمه بر ... ، 30-31؛ صفا، 4 / 491-492؛ دویس، 50-51).
بیشتر تذکره‌نویسان تاج‌الدین را با کمال‌الدین حسین خوارزمی (د 958 ق در حلب)، عارف همنام و همشهری او، یکی دانسته، سرگذشت و آثار این دو را به هم آمیخته‌اند؛ اما به نظر محققان آنچه موجب تمییز این دو از یکدیگر می‌گردد، نامه‌هایی است که تاج‌الدین خوارزمی به برخی مشایخ عصر خود نوشته و در عنوان آنها وی با لقب تاج الملة و الدین خوانده شده است. این نامه‌ها در فرائد غیاثی (نک‍ : یوسف اهل، 2 / 560-562، 569-570) گرد آمده است (مایل هروی، همان، 32-34، «دو همشهری ... »، 62-63).
تاج‌الدین در زمان حیات خویش مورد لطف و محبت غیـاث‌الدین شاه ملک، امیـر ترک و حاکم تیموری خوارزم بـود، چندان‌که به خواست او و برای بهبود روابط با امیران دشت قبچاق، به‌عنوان سفیر غیاث‌الدین به مناطق دشت، سرای و حاجی‌ترخان سفر کرد و چندی در آنجا ماند (خوارزمی، ینبوع ... ، 158- 159، 224-225؛ درخشان، 26؛ دویس، 51). وی همچنین سفری نیز به مشهد داشته و بخشی از عمر خود را در آنجا گذرانده است (درخشان، 26-27).
بنابر آنچه در منابع آمده است، در زمان شاهرخ تیموری گروهی از فقیهان حنفی ابیاتی از غزلی را که خوارزمی سروده بود، مخالف اعتقادات اسلامی، و در شمار مبالغه‌های صوفیانه دانستند و با تکفیر خوارزمی، از شاهرخ خواستند که او را از خوارزم به هرات فراخواند، تا جرمش را ثابت کنند و او را محکوم سازند. اما خوارزمی در هرات به تمام پرسشها و اتهامات آنها پاسخ داد و تبرئه شد (لعلی، 1065؛ شریف، 82؛ علیشیر، 9، 158؛ خواندمیر، 4 / 9؛ درخشان، 18).
خوارزمی در جریان دومین حملۀ ازبکان به خوارزم و غلبۀ آنها بر این سرزمین، کشته شد. تذکره‌نویسان و محققان تاریخ این واقعه را در فاصلۀ سالهای 830 تـا 840 ق و حتى 845 ق نقل کرده‌اند، که با توجه به شواهد تاریخی به نظر می‌رسد که 839 ق صحیح‌تر باشد. مقبرۀ او در خوارزم و در پایین قبر خواجه ابوالوفا خوارزمی است (علیشیر، 9؛ گازرگاهی، 167؛ یوسف اهل، 2 / 562؛ خواندمیر، همانجا؛ بغدادی، 1 / 315؛ صفا، 4 / 492؛ نیـز نک‍ : براون، III / 445؛ درخشان، 28-30؛ مایل هروی، همان، 60).

آثـار

1. شرح فصوص الحکم، که در بیان اسماء و صفات الٰهی است و به موضوعاتی چون مبدأ، معاد، ولایت، نبوت و رسالت نیز می‌پردازد. خوارزمی این شرح را پس از شرح دفتر سوم مثنوی جلال‌الدین رومی نوشته است و به‌سبب توجه عمیق وی به مثنوی در این اثر، محققان آن را کوششی در تطبیق آراء مولوی و ابن‌عربی دانسته‌اند (مایل هروی، مقدمه بر، 19، 38، «شرح ... »، 362-363؛ منزوی، 7(1) / 698- 699).
2. جواهر الاسرار و زواهر الانوار، شرح 3 دفتر اول مثنوی است که خوارزمی آن را، چنان‌که خود در مقدمۀ اثر گفته، به اشاره و تشویق ابوالوفا خوارزمی و به امر غیاث‌الدین ابوالفتوح شاه ملک، از امرای ترک خوارزم نگاشته است. این کتاب نخستین‌بار در 1312 ق در هندوستان به چاپ رسید (انصاری، 105؛ علیشیر، 185؛ خوارزمی، جواهر، 1 / 23-27؛ براون، III / 444-445؛ صفا، 4 / 493؛ منزوی، 7(1) / 273-274؛ درخشان، 36؛ نیز نک‍ : پورجوادی، 49-52).
3. ینبوع الاسرار فی نصائح الابرار. خوارزمی این کتاب را در 832 ق، پس از سفر به هرات و در محضر شاهرخ میرزا تألیف کرده است (صفا، همانجا؛ شورا، 2 / 348؛ نیز نک‍ : درخشان، 48 بب‍‌ ).
4. المقصد الاقصى فی ترجمة المستقصى. این کتاب دربارۀ سرگذشت پیامبر اکرم (ص) و 4 خلیفۀ نخستین و شرح احوال ائمۀ امامیه (ع) و نقل اخبار و احادیث آنان است و خوارزمی آن را نخست به عربی نوشته بود، اما پس از چندی به درخواست دوستان، خود آن را به فارسی برگرداند (علیشیر، 9؛ خواندمیر، همانجا؛ رازی، 3 / 330؛ بغدادی، همانجا؛ درخشان، 32-33، 40-41).
5. کنوز الحقائق فی رموز الدقائق، رساله یا مثنوی عرفانی که شرحی کوتاه و مختصر بر مثنوی جلال‌الدین رومی است (براون، III / 445؛ آقابزرگ، 18 / 172).
6. کشف الهدى، یا شرح قصیدۀ برده، تنها اثر ترکی در آسیای میانه که نشانه‌ای از حضور طریقت کبرویه در این منطقه تا سدۀ 9 ق است (علیشیر، 9، 185؛ رازی، بغدادی، دویس، همانجاها).
7. دیوان شعر، با تخلص حسین که به‌اشتباه با عنوان دیوان منصور حلاج به چاپ رسیده است (مایل هروی، مقدمه بر، 17- 18، «شرح»، 361-362؛ درخشان، 30؛ نیز نک‍ : مشار، 2 / 724).
8. نصیحت‌نامۀ شاهی (نک‍ : درخشان، 37- 39).
خوارزمی در آثار خود به کتابهای دیگری چون تحفة الابرار فی افضل الاذکار و صفات الصالحات نیز اشاره می‌کند که اثری از آنها بر جای نمانده است (نک‍ : جواهر، 1 / 181؛ درخشان، 46، 48).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ انصاری کازرونی، ابوالقاسم، مرقوم پنجم کتاب سُلّم السمٰوات، به کوشش یحیى قریب، تهران، 1340 ش؛ بغدادی، هدیه؛ پورجوادی، نصرالله، «مقدمۀ کمال‌الدین خوارزمی بر شرح مثنوی»، نشر دانش، تهران، 1362 ش، س 3، شم‍ 3؛ حیدرخانی، حسین، مقدمه بر فوائح الجمال و فواتح الجلال نجم‌الدین کبرى، ترجمۀ محمدباقر ساعدی خراسانی، تهران، 1368 ش؛ خوارزمی، حسین، جواهر الاسرار، به کوشش محمدجواد شریعت، اصفهان، 1366 ش؛ همو، ینبوع الاسرار، به کوشش مهدی درخشان، تهران، 1360 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1333 ش؛ درخشان، مهدی، مقدمه بر ینبوع الاسرار (نک‍ : هم‍ ، خوارزمی)؛ رازی، امین احمد، هفت‌اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ شریف محسنی، علی‌رضا، مقدمه بر اقرب الطرق الی الله نجم‌الدین کبرى، ترجمۀ علی همدانی، تهران، 1362 ش؛ شورا، خطی؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1378 ش؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1363 ش؛ گازرگاهی، حسین، مجالس العشاق، لکهنو، 1897 م؛ لعلی بدخشی، لعل بیگ، ثمرات القدس، به کوشش کمال حاج‌سیدجوادی، تهران، 1376 ش؛ مایل هروی، نجیب، «دو همشهری همنام و مشکل القاب آنها»، کیهان اندیشه، قم، 1365 ش، شم‍ 7؛ همو، «شرح فصوص الحکم خوارزمی»، آینده، تهران، 1363 ش، س 10، شم‍ 4-5؛ همو، مقدمه بر شرح فصوص الحکم تاج‌الدین حسین خوارزمی، به کوشش همو، تهران، 1364 ش؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340 ش؛ منزوی، فهرستواره؛ یوسف اهل، جلال‌الدین، فرائد غیاثی، به کوشش حشمت مؤید، تهران، 1356 ش؛ نیز:

Browne, E. G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1969; Deweese, D., «The Eclipse of the Kubravīyah in Central Asia», Iranian Studies, Hanover, 1966, vol. XXI.

مریم ابوالحسنی