خواجویی

خواجویی، ملا اسماعیل بن محمدحسین مازندرانی، حکیم و فقیه شیعی دورۀ افشاریه و زندیه. در برخی از منابع، معرفی او گاهی به‌اشتباه با اطلاعات چند حکیم دیگر به همین نام آمیخته شده است (برای تفصیل، نک‍ : همایی، «ملا اسماعیل ... »، 124-132).
ملا اسماعیل در مازندران به دنیا آمد و تاریخ ولادتش به‌درستی معلوم نیست، اما به‌سبب سکونت طولانی در محلۀ خواجو، واقع در شهر اصفهان، به «خواجویی» شهرت یافت (خوانساری، 1 / 123؛ قزوینی، 67). او در اصفهان از محضر استادانی برجسته بهره برد که از میانِ آنان می‌توان از شیخ محمدجعفر بن محمدطاهر خراسانی اصفهانی، شیخ حسین ماحوزی بحرانی، و بهاءالدین محمد اصفهانی مشهور به فاضل هندی در علوم دینی؛ و از محمدصادق اردستانی و ملا حمزۀ گیلانی در فلسفه نام برد (خوانساری، 3 / 250؛ نوری، 3 / 109؛ آشتیانی، مقدمه بر شرح ... ، 25؛ رجایی، مقدمه بر الاربعون ... ، 15-16).
دوران زندگی خواجویی مقارن با حملۀ افغانها به اصفهان بود، چنان‌که پس از این واقعه او به محلۀ خواجو پناه برد (خوانساری، همانجا). اگرچه وصف او از اوضاع اصفهان پس از یورش افغانان، از چند سطر درنمی‌گذرد، اما علاوه بر آنکه ظاهراً کهن‌ترین وصف موجود آن اوضاع است، دقیق و سخت قابل توجه می‌نماید. وی در پایان کتاب الاربعون حدیثاً اشاره می‌کند که این کتاب را در زمانی نوشته است که ویرانی و هرج‌ومرج بر فضای اصفهان سایه افکنده، و به همین سبب آشفتگی فکری و ذهنی در میان عالمان فراگیر بوده است (ص 389-390، نیز نک‍ : مفتاح ... ، 227)؛ این نکتۀ تاریخی را برخی از نویسندگان به‌اشتباه به حاشیۀ خواجویی بر کتاب الاربعین شیخ بهایی متعلق دانسته‌اند (حلبی، 755؛ سیاح، 242). اهمیت کار خواجویی که تاریخ‌نگاران و رجال اصفهان به آن پرداخته‌اند، این است که او پس از فتنۀ افغانها نقش مهمی در رونق‌بخشیدن به حوزۀ درس و تعلیم ایفا کرد و یکی از مهم‌ترین شخصیتهایی بود که حوزۀ ازرونق‌افتادۀ فلسفی اصفهان را به عبارتی مرکزیت دوباره بخشید (آشتیانی، مقدمه بر «ثمرة ... »، 152-153؛ نصر، V / 399-400).
خواجویی در فقه، اصول، کلام، تفسیر و به‌ویژه فلسفه از استادان زمان خود محسوب می‌شد و شاگردانی مبرز پرورش داد. مهم‌ترین شاگرد او در حکمت محمد بن ملا محمد رفیع گیلانی، مشهور به حکیم بیدآبادی (ه‍ م)، بود که بعدها سهم عمده‌ای در احیای حکمت متعالیۀ صدرالدین شیرازی داشت. از دیگر شاگردان او به عالمانی چون ملا محمدمهدی نراقی، میرزا ابوالقاسم مدرس اصفهانی خاتون‌آبادی و ملا محراب گیلانی می‌توان اشاره کرد (معصوم‌علیشاه، 3 / 214؛ قمی، 52؛ آشتیانی، همان، 153-154، نیز مقدمه بر شرح، همانجا؛ رجایی، احوال ... ، 27- 28).
ملا اسماعیل خواجویی دانشمندی نیکوخصال بود و در بیشترِ منابع او را به حسن اخلاق و زهد بسیار ستوده‌اند. وی همچنین در نظر سلطان و اکابر آن زمان از احترام اجتماعی بالایی برخوردار بوده است. گفته‌اند نادر شاه نیز با وجود اینکه عموماً با علمای زمان خود ارتباط خوبی نداشت، فرمانهای او را لازم‌الاجرا می‌دانست و متأدب به آداب وی بود (خوانساری، 1 / 123؛ رجایی، مقدمه بر «نوروزیه»، 168؛ گزی، 38).
 خواجویی در 11 شعبان 1173 ق / 29 مارس 1760 م در اصفهان درگذشت (برای تاریخی متفاوت، نک‍ : قزوینی، 69). مقبرۀ او در قبرستـان تخت فولاد اصفهان، در نزدیکـی قبر فـاضل هندی واقع است (خوانساری، 1 / 128؛ همایی، تاریخ ... ، 335-337).
ملا اسماعیل خواجویی آثار پرشماری در حوزه‌های فلسفه، فقه و حدیث پدید آورد که آنها را بالغ بر 150 کتاب و رساله دانسته‌اند.
برخی از آثار منتشرشدۀ او عبارت‌اند از: 1. مفتاح الفلاح و مصباح النجاح، در شرح دعای صباح که به کوشش مهدی رجایی، در 1414 ق، در مشهد به چاپ رسیده است؛ 2. الاربعون حدیثاً (نک‍ : مآخذ)؛ 3. الرسائل الاعتقادیة، در دو جلد، شامل 26 رسالۀ کلامی که بسیاری از آنها در موضوع امامت و نیز در تفسیر چند آیه و حدیث است؛ 4. الرسائل الفقهیة، در دو جلد، شامل 39 رساله در فروع مختلف فقهی. دو کتاب اخیر را نیز مهدی رجایی، در 1411 ق، در قم به چاپ رسانده است؛ 5. الفوائد الرجالیة، در علم رجال که به کوشش مهدی رجایی، در 1413 ق، در مشهد چاپ شده است؛ 6. ثمرة الفؤاد فی نبذ مسائل المعاد، که رساله‌ای فلسفی در موضوع معاد است. متن این رساله را جلال‌الدین آشتیانی در جلد چهارم منتخباتی از آثار حکمای الٰهی ایران (مشهد، 1358 ش) آورده است؛ 7. رسالۀ «نوروزیه»، دربارۀ تعیین وقت نوروز و سنتهای مربوط به آن از نگاه اهل شریعت. این رساله به تصحیح مهدی رجایی در جلد چهارم میراث اسلامی ایران به چاپ رسیده است (برای دیگر آثار او، نک‍ : مدرسی، 288-295؛ رجایی، همان، 170-171).
مهم‌ترین اثر فلسفی خواجویی رسالۀ «ابطال زمان موهوم» است. این رساله در جلد چهارم منتخباتی از آثار حکمای الٰهی ایران به کوشش جلال‌الدین آشتیانی در 1358 ش، در مشهد، و نیز در کتاب سبع رسائل به کوشش احمد تویسرکانی، در 1381 ش، در تهران به چاپ رسیده است.
رسالۀ «ابطال زمان موهوم» در رد نظر آقا جمال خوانساری و تأیید نظر میرداماد نگاشته شده است و اهمیت آن به‌دلیل اشتمال بر بحث از جدال تاریخی میان متکلمان و فلاسفه در مسئلۀ حدوث ذاتی و زمانی عالم و ماهیت زمان است. خواجویی در این رساله به‌تفصیل دراین‌باره بحث می‌کند که عالم حادث ذاتی و قدیم زمانی است؛ به این معنا که ذاتاً وابسته به وجود مبدأ اعلى است و بنابراین، نمی‌توان از زمان پیش از خلق سخن گفت، چراکه زمان به امر حادث و گذرا تعلق دارد و به محض موجودشدن مخلوقات پدید می‌آید. وی به‌مناسبت، از نظریۀ حدوث دهری میرداماد نیز دفاع می‌کند، ولی سابقۀ آن را به پیش از میرداماد بازمی‌گرداند (ص 272-275).
دیدگاه آقا جمال خوانساری که خواجویی به رد آن پرداخته، این است که زمان پیش از حدوث عالم را می‌توان به‌عنوان زمان موهوم در نظر گرفت. خوانساری همانند دیگر متکلمان، عالم را حادث زمانی می‌دانسته و معتقد بوده است که زمان مقدار بقای وجود و استمرار آن است و از مفهوم دوام منتزع می‌شود. خواجویی در رد مفهوم زمان موهوم به این نحو استدلال می‌کند که چون زمان کمیت غیر قارّالذات است و به حرکت تعلق می‌گیرد، و به این معنا مقدار حرکت است، نمی‌تواند مفهومی منتزع از موجودیت ثابت و قارالذات باشد و از مفهوم دوام (بقای وجود) نشئت بگیرد. از همین رو، صفت بقا را در مورد خداوند نیز نباید به معنی استمرار زمانی وجود خدا تصور کرد، زیرا زمان صرفاً از عوارض جسمانیت و تغیّر است. او براساس نقل‌قولی از میرداماد، از ابوالبرکات بغدادی فیلسوف هم به‌جهت تصور نادرست این مفهوم انتقاد می‌کند (نک‍ : همان، 240-241). خواجویی در این رساله همچنین به مضامین حدیثی دربارۀ نسبت خلق الٰهی با عالم وجود استناد کرده، و تفسیرهای برخی متکلمان را از کلام ائمه نادرست دانسته است (ص 264-267، 269-272).

مآخذ

آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر «ثمرة الفؤاد» محمداسماعیل خواجویی، منتخباتی از آثار حکمای الٰهی ایران، به کوشش همو، مشهد، 1358 ش، ج 4؛ همو، مقدمه بر شرح رسالة المشاعر محمدجعفر لاهیجانی، به کوشش همو، مشهد، 1342 ش / 1383 ق؛ حلبی، علی‌اصغر، تاریخ فلاسفۀ ایرانی، تهران، 1351 ش؛ خواجویی، محمداسماعیل، «ابطال الزمان الموهوم»، منتخباتی از آثار حکمای الٰهی ایران، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، 1358 ش، ج 4؛ همو، الاربعون حدیثاً، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1412 ق؛ همو، مفتاح الفلاح و مصباح النجاح، به کوشش مهدی رجایی، مشهد، 1414 ق / 1993 م؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، بیروت، 1411 ق / 1991 م؛ رجایی، مهدی، احوال و آثار ملا محمداسماعیل مازندرانی اصفهانی، اصفهان، 1378 ش؛ همو، مقدمه بر الاربعون حدیثاً (نک‍ : هم‍ ، خواجویی)؛ همو، مقدمه بر «نوروزیۀ» محمداسماعیل خواجویی، میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، قم، 1376 ش / 1417 ق، ج 4؛ سیاح، شمسی، «خواجویی»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1390 ش، ج 16؛ قزوینی، عبدالنبی، تتمیم امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، قم، 1407 ق؛ قمی، عباس، الفوائد الرضویة، تهران، 1327 ش؛ گزی اصفهانی، عبدالکریم، تذکرة القبور، به کوشش ناصر باقری بیدهندی، قم، 1371 ق؛ مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد، 1368 ش؛ معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1345 ش؛ نوری، حسین، خاتمة مستدرک الوسائل، قم، 1415 ق؛ همایی، جلال‌الدین، تاریخ اصفهان (مجلد ابنیه و عمارات، فصل تکایا و مقابر)، به کوشش ماهدخت‌بانو همایی، تهران، 1381 ش؛ همو، «ملا اسماعیل اصفهانی حکیم»، فرهنگ ایران‌زمین، تهران، 1354 ش، شم‍ 21؛ نیز:

Nasr, S. H. and M. Aminrazavi, An Anthology of Philosophy in Persia, London, 2015.

عطیه میرزایی