جبلی

جَبُّلی، محمد بن علی بن ابراهیم ملقب به ابوالخطاب (د 439ق/ 1047م)، ادیب، شاعر و محدث. نسب او به جَبُّل، شهری میان نعمانیه و واسط در نزدیکی بغداد می‌رسد (سمعانی، 3/ 194؛ یاقوت، 2/ 103). وی بیشتر عمر خود را در بغداد به سر برد و به همین سبب برخی نسبت بغدادی نیز به او داده‌اند (صفدی، 4/ 124). 
جبلی در شمار شاعران نامدار سدۀ 5 ق بوده است (خطیب، 3/ 101؛ صفدی، همانجا؛ علیمی، 2/ 122). وی در جوانی راهی شام شد و از کسانی چون ابوالحسین اخی تبوک استماع حدیث کرد (خطیب، همانجا). در مَعَرّة النُعمان بود که با ابوالعلاء معرّی (363-449ق) ملاقات کرد و در قصیده‌ای او را مدح گفت؛ ابوالعلاء نیز در پاسخ، وی را ستود (نک‍ : شروح...، 2/ 715-728؛ خطیب، همانجا؛ زرکلی، 6/ 275). سمعانی می‌گوید: حسین بن عبد الملک این قصیده را در اصفهان برای من خوانده است (3/ 195).
گویا جبلی پس از بازگشت به بغداد نابینا شد و تا هنگام مرگ در همانجا زیست (خطیب، همانجا؛ ابن‌ تغری بردی، 5/ 44؛ زرکلی، همانجا). وی در بغداد بزرگانی چون ابوالقاسم هبة الله بن علی (365-403ق)، پـدر ابن ماکولا ــ که مدتی چند وزارت بغداد را بر عهده داشت ــ و ابوعبد الله حسین ابن ماکولا (368-447ق) عموی ابن ماکولا، قاضی القضات بغداد را مدح کرد (سمعانی، همانجا)؛ خطیب بغدادی (همانجا) بر بسیاری از اشعار وی اطلاع داشته، و حتى از او استماع حدیث کرده، و به روایت از جبلی یک حدیث از پیامبر (ص) آورده است. 
جبلی در روزگاری می‌زیست که در آن اختلافات دینی و فرقه‌ای به اوج خود رسیده بود و درگیری میان خلفای عباسی با ایرانیان، و خلفای مصر و نفوذ قرمطیان و فاطمیان در دمشق و حلب از سوی دیگر، اوضاع را آشفته ساخته بود؛ در چنین احوالی برخی وی را رافضی متعصب دانسته‌اند (خطیب، ابن تغری بردی، صفدی، همانجاها)؛ لیکن بر اساس گزارش مدرس، صاحب ریحانة الادب (1/ 396) نام وی در هیچ یک از کتب رجالی امامی دیده نشده است. 
جبلی شاعری نازک طبع و سخنرانی فصیح بود و در شعر و نظم تبحر داشت. ابن ماکولا نیز او را آگاه به نحو و لغت دانسته است (نک‍ : سمعانی، صفدی، همانجاها). از ویژگیهای ادبی شاعر، دلنشینی و روانی اشعار او ست. دیوان شعرش تنها اثری است که می‌توان به آن اشاره کرد و به گفتۀ ثعالبی وی آن را با خط خودش به شیخ ابوبکر قهستانی تقدیم کرد. همو قطعه‌هایی شامل 27 بیت از اشعار وی را برگزیده است که در مضامینی چون تهنیت گویی و مدح اخلاق نیک، بزرگ منشی و ... سروده شده است (نک‍ : 1/ 87-89؛ شروح، 2/ 717؛ کحاله، 11/ 38)؛ ابن تغری بردی (همانجا) نیز دو بیت از اشعار وی را نقل کرده است. گویا دیوان جبلی تا سمرقند نیز رفته بود، چه، خوارزمی شارح دیوان ابوالعلا، ادعا می‌کند در این شهر، دیوان شاعر را در دست داشته، و قطعه‌ای از آن را حفظ کرده بوده است (شروح، همانجا).

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، قاهره، 1353ق/ 1935م؛ ثعالبی، عبد الملک، تتمة الیتیمة، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1353ق؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی؛ زرکلی، اعلام؛ سمعانی، عبد الکریم، الانساب، به کوشش عبد الرحمان بن یحیى معلمی، حیدرآباد دکن، 1383ق/ 1963م؛ شروح سقط الزند، به کوشش مصطفى سقا و دیگران، قاهره، 1408ق/ 1987م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، کوشش، س. ددرینگ، ویسبادن، 1974م؛ علیمی، عبد الرحمان، المنهج الاحمد، به کوشش محمد محیی ‌الدین عبد الحمید و عادل نویهض، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ کحاله، عمر رضا، معجم‌ المؤلفین، بیروت، 1376ق/ 1957م؛ مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، 1369ش؛ یاقوت، بلدان.

لیلا رضایی