اقبالیه، نام

اِقْبالیّه، نام دو مدرسۀ معروف به «اقبالیۀ شافعیه»، و «اقبالیۀ حنفیه» در دمشق، مخصوص تعلیم و تعلم پیروان مذاهب شافعی و حنفی در آن دیار كه در اوایل سدۀ 7 ق / 13 م، توسط جمال‌الدین اقبال (د 604 ق / 1207 م در قدس) از خادمان دولت ایوبی تأسیس شده، و به همو منسوب گردیده است (ابوشامه، 59؛ نعیمی، 1 / 158- 159).
زندگی و سرگذشت جمال‌الدین یا جمال‌الدوله اقبال، بانی و واقف این دو مدرسه به روشنی دانسته نیست. از اندك اشارات تاریخی چنین برمی‌آید كه او از امیران سپاه مسترشد خلیفۀ عباسی بود كه پس از قتل وی (529 ق) از بغداد به تكریت رفت و به امیر مجاهدالدین بهروز حكمران آن ناحیه پیوست. اما بار دیگر به روزگار راشد خلیفۀ عباسی (د 530ق) به بغداد بازگشت، ولی به فرمان او زندانی شد. اندكی بعد عمادالدین زنگی (د 541ق) او را آزاد كرد و در شمار غلامان خویش درآورد (ابن اثیر، 10 / 678، 11 / 25، 28، 36). از آن پس اقبال روزگاری دراز تا هنگام مرگ در دستگاه نورالدین زنگی (حك‍ 511- 569 ق) و صلاح‌الدین ایوبی (حك‍ 569- 589 ق) و خاتون جلیله ستّ الشام (د 616 ق) خواهر صلاح‌الدین به غلامی به سر برد.
به نظر می‌رسد كه این مدارس در آغاز سدۀ 7ق تأسیس شده است، زیرا بر كتیبۀ اقبالیۀ حنفیه تاریخ 603 درج شده است. اما تأسیس این مدرسه‌ها را در 573ق نیز آورده‌اند كه در آن تردید می‌توان كرد (ابن شداد، الاعلاق ... ، 210؛ علبی، 101). بنابراین نمی‌توان تاریخ تأسیس آنها را به دقت معلوم كرد. اما باید توجه كرد كه این مدرسه غیر از مدارس شرابیه منسوب به اقبال شرابی در بغداد و واسط و مكه است كه گاه اقبالیه نیز نامیده شده است (نك‍ : نعیمی، 1 / 159-160؛ معروف، 7، 441). به هر حال جمال‌الدین اقبال همراه با تأسیس این مدارس، دو خانه از خانه‌های خود را وقف آنها كرد. خانۀ بزرگ‌تر را به مدرسۀ شافعیه، و خانۀ كوچك‌تر را به مدرسۀ حنفیه اختصاص داد و دو سوم اموال شخصی را نیز بر مدرسۀ شافعیه، و بقیه را بر مدرسۀ حنفیه وقف كرد (ابوشامه، همانجا؛ نعیمی، 1 / 159).
مدرسۀ اقبالیۀ شافعیه در داخل دو محلۀ باب الفرج و باب الفرادیس دمشق قرار داشت. بین آن و مدرسۀ اقبالیۀ حنفیه، جامع اموی و مدارس جوانیه و جاروخیه واقع بود (همو، 1 / 158- 159؛ شمیسانی، 68- 69). بجز تعلیم و تعلم فقه مذاهب شافعی و حنفی كه این دو مدرسه بدان مخصوص و بر آن موقوف بوده است، از تدریس دیگر رشته‌های علمی و همچنین كتابهای درسی در آن اطلاعی در دست نیست. تنها از شرح احوال و پایگاه علمی فقیهان و قاضیان مشهوری كه در اقبالیه كرسی مدرسی داشتند، می‌توان دریافت كه علاوه بر دروس فقهی، اصول فقه و حدیث، علوم قرآنی، رجال، لغت، نحو و ادب عربی از جمله رشته‌های آموزشی در اقبالیه بوده است.
فعالیت آموزشی این دو مدرسه از آغاز تأسیس در اوایل سدۀ 7 تا اواخر سدۀ 9 ق كه ظاهراً دوران رونق آموزشی و فعالیت درسی اقبالیه بوده، به درازا كشیده است. در این دوره شماری از بزرگان علمی در اقبالیۀ شافعیه به تدریس اشتغال داشته‌اند كه مشاهیر آنان عبارتند از: شمس‌الدین ابوالبركات یحیى دمشقی شافعی،معروف به ابن سنی‌الدوله (د 635 ق) قاضی القضات و مدرس چندین مدرسه در دمشق؛ صدرالدین بن شمس‌الدین ابن سنی‌الدوله (د 658 ق) از شاگردان ابن‌عساكر دمشقی؛ ابن‌خلكان (د 681ق) مورخ، شاعر و ادیب و مؤلف وفیات الاعیان؛ محیی‌الدین نووی (د 676 ق) كه مدتی به نیابت از ابن خلكان در اقبالیۀ شافعیه تدریس كرده است؛ ابوالحسن علاءالدین قونوی تبریزی شافعی (د 729 ق)؛ شهاب‌الدین محمد بن مجد اربلی دمشقی (د 736 ق) قاضی القضات دمشق؛ تقی‌الدین ابن قاضی شهبه (د 851ق) كه از 838ق به جای پدرش در اقبالیه تدریس می‌كرده است (ابن‌شداد، همان، 234-235؛ اسنوی، 1 / 548، 2 / 335؛ ابن‌كثیر، 14 / 192؛ نعیمی، 1 / 160-166).
از مدرسان مشهور در اقبالیۀ حنفیه این كسان را باید نام برد: ابن جنّان فخرالدین ابوالولید محمد بن سعید كافی اندلسی حنفی؛ تاج‌الدین عبدالعزیز بن سوار حنفی؛ شمس‌الدین محمد بن عثمان بن محمد اصفهانی، معروف به ابن‌عجمی حبطی؛ نجم‌الدین ابن‌قاضی القضات عمادالدین طرسوسی حنفی، امین‌الدین حنفی، مشهور به ابن الآدمی (د 795ق)، و پسرش ابوالحسن صدرالدین ابن الآدمی (د 817 ق) كه علاوه بر تدریس، بر دو سوم از موقوفات مدرسه نظارت داشت (ابن‌شداد، همانجا، تاریخ ... ، 211؛ ابن‌قاضی شهبه، 3 / 184، 464؛ ابن عماد، 8 / 583).
از استمرار فعالیت این دو مدرسه و سرگذشت مدرسان و طلاب آن از سدۀ 10 ق به بعد و روزگار سلطۀ تركان عثمانی بر شام اطلاعی در دست نیست. در آثار مربوط به نهادهای علمی و آموزشی دمشق كه در دوره‌های اخیر نوشته شده، آمده است كه هر دو مدرسۀ اقبالیه به مرور ایام فرسوده گردید و ویرانۀ آن دو به صورت خانه‌های مسكونی دربانان مدرسه درآمد، تا اینكه در اواخر حكومت عثمانی در 1324ق اقبالیۀ شافعیه به صورت مدرسۀ دخترانه، و اقبالیۀ حنفیه به صورت مدرسۀ پسرانه مورد استفاده قرار گرفت و به تملك ادارۀ معارف دمشق درآمد (حصنی، 3 / 942؛ علبی، 102). حسن علبی كه سرگذشت این نهادهای قدیمی دمشق را تا 1400 ق دنبال كرده، بر آن است كه پس از تأسیس دو مدرسۀ دخترانه و پسرانه در اقبالیۀ شافعیه و حنفیه در دوره‌های اخیر، مدرسۀ دیگری به نام دكتر عبدالرحمان شهبندر در آن محل گشایش یافته كه به احتمال در محل اقبالیه بوده است (همانجا). محل اقبالیۀ حنفیه اكنون در كویی معروف به «السبع طوالع» و روبه‌روی حمام قدیمی منسوب به ملك ظاهر بیبرس مملوك قرار دارد. تنها اثر بازمانده از این مدرسه، سنگ نوشته‌ای است كه هنوز نام بانی و تاریخ بنای مدرسه بر آن دیده می‌شود و تاریخ ذیقعدۀ سال 603 را به خود دارد (همو، 101، 172؛ كردعلی، 6 / 75، 88).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به كوشش سامی دهان، دمشق، 1375 ق / 1956 م؛ همو، تاریخ الملك الظاهر، به كوشش احمد حطیط، ویسبادن، 1403 ق / 1983 م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، 1413 ق / 1992 م؛ ابن قاضی شهبه، ابوبكر، تاریخ، به كوشش عدنان درویش، دمشق، 1977 م؛ ابن كثیر، البدایة و النهایة، به كوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ ابوشامه، عبدالرحمان، تراجم رجال القرنین السادس و السابع، به كوشش محمد زاهد بن حسن كوثری، قاهره، 1366 ق / 1947 م؛ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به كوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1390 ق / 1970 م؛ حصنی، محمد ادیب، منتخبات التواریخ لدمشق، دمشق، 1353 ق؛ شمیسانی، حسن، مدارس دمشق فی العصر الایوبی، بیروت، 1403 ق؛ علبی، اكرم حسن، خطط دمشق، دمشق، 1410 ق؛ كردعلی، محمد، خطط الشام، دمشق، 1403 ق؛ معروف، ناجی، المدارس الشرابیة، قاهره، 1367 ق؛ نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به كوشش جعفر حسنی، دمشق، 1367 ق / 1948 م.

نورالله كسایی