آتشکده

آتَشْكَده، منظومه‌ای كوتاه بر وزن مثنوی مولوی (بحر رمل مسدس مقصور)، اثر آقا صادق تفرشی متخلص به صادق (د 1160ق / 1747م). این منظومه از نوع مثنویهایی است كه در ادبیات فارسی به نام سوزوگداز شهرت یافته‌اند. در پاره‌ای از كتابهای فهرست، نام منظومۀ صادق تفرشی را سوز و گداز نیز دانسته و ضبط كرده‌اند.
آتشكده مثنوی پرسوز و رقت‌انگیزی است كه سراینده آن را به دستاویز عشق زنی (ظاهراً هندی) در 1150ق / 1737م، در مشهد سروده و در ضمن آن هرچه در دل داشته، بر زبان آورده است. در همان هنگام، آذر بیگدلی كه به مشهد آمده و با آقاصادق آشنا و معاشر شده بود، زیر تأثیر مثنوی او، منظومه‌ای در 175 بیت سرود که در بیشتر مجموعه‌های خطی این دو اثر در پی هم آمده است. آذر نام تذكرۀ مشهور خود را نیز ظاهراً از این منظومه اقتباس كرده، لیكن در كتاب خود به این نكته اشاره‌ای نكرده است.
مثنوی آتشكده 208 بیت دارد. 23 بیت اول آن به عربی و بقیه به پارسی است. این منظومه با این بیت آغاز می‌گردد:

مَعْشَرَ العُشّاق یا اَهْلَ الجَوى         اِنَّنی آنَسْتُ ناراً بِالطُّوی

و نخستین بیت فارسی آن چنین است:

آتشی می‌بینم ای یاران ز دور          گرم می‌آید به چشمم نخل طور

و با این بیت پایان می‌یابد:

نیست زین عالم بجز كوی فنا           پس سخن كوتاه و باقی والدّعا

این مثنوی به كوشش احمد گلچین‌معانی در مجلۀ دانشكدۀ ادبیات مشهد به چاپ رسیده و نسخه‌های خطی آن در كتابخانه‌های شورای ملی (سابق)، آستان قدس، ملی ملك، مركزی دانشگاه تهران، سنای سابق، الٰهیات تهران و كتابخانۀ شخصی قاسم‌زاده موجود است. بیشتر نسخه‌های خطی این مثنوی فاقد ادبیات عربی آغاز آن است.

مآخذ

آستان قدس، فهرست، 7 / 322-323، 769؛ آقابزرگ، الذریعة، 19 / 212-213؛ دانشكدۀ ادبیات، فهرست خطی، 1 / 137؛ سنای سابق، فهرست خطی، 1 / 374ـ 375؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، 8 / 32، 418، 440؛ كتابخانۀ مركزی، فهرست خطی، 15 / 4135، 17 / 160؛ گلچین‌معانی، احمد، «آتشكدۀ آقا صادق تفرشی و مثنوی آذر»، مجلۀ دانشكدۀ ادبیات مشهد، س 3، شم‍ 1 (بهار 1346ش)، صص 23-51؛ همو، تاریخ تذكره‌های فارسی، تهران، سنایی، 1363ش، 1 / 11-12؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، 4 / 2618، 2923-2924.

سیدعلی آل‌داود