آتشکده

آتَشْكَده، تذكره‌ای است به زبان فارسی نوشتۀ ادیب و شاعر ایرانی لطفعلی‌بیگ بن آقاخان بیگدلی شاملو متخلص به آذر (1134-1195ق / 1722-1781م)، شامل شرح حال و گلچینی از اشعار نزدیك به 850 شاعر پارسی‌گوی. نویسندۀ آن لطفعلی‌بیگ در اصفهان دیده به جهان گشود و 14 سال آغاز عمر خود را در قم به‌سر برد و به اتفاق عمش به سفر حج رفت و آنگاه به شیراز و مشهد سفر كرد و سرانجام به اصفهان بازگشت. پدر وی از فرزندان بیگدل خان بن ایلدگز خان بن اغوزخان بود، و از این‌رو نسبت او به قبیلۀ تركمن اغوز و عشیرۀ بیگدلی می‌رسد (نك‍ : آذر بیگدلی). او تألیف این كتاب را در 1174ق/ 1761م به نام كریم‌خان زند (د 1193ق/ 1779م) آغازكرده و تا 1193ق (آخرین تاریخی كه در آن ذكر شده است) به تكمیل آن مشغول بوده است (استوری، I(2) / 871). آتشكده ترتیب جغرافیایی دارد و بیش‌تر آن برحسب كشورها، ایالتها و شهرها تنظیم یافته و مشتمل است بر اشعار شاهان، شاهزادگان، امیران و شاعران آذربایجان، خراسان، طبرستان، استراباد، گرگان، عراق عرب و عجم، فارس، بلخ، خوارزم، ماوراءالنهر، دكن، دهلی، كشمیر، و نیز بانوان شاعر، شاعران معاصر نویسنده و گلچینی از اشعار خود او و گزیده‌ای از مثنوی یوسف و زلیخا. ترتیب بخشهای گوناگون این كتاب و مطالب آنها بدین قرار است: پیش‌گفتار، مشتمل بر شمه‌ای از تاریخ 50 سالۀ نابسامانی ایران از حملۀ افغان تا استقرار نظم در ایالات جنوبی ایران توسط كریم‌خان؛ شعله، مشتمل بر اشعار شاهان و شاهزادگان و امیران؛  مجمر اول، شامل شاعران متقدم؛ مجمر دوم، مشتمل بر شاعران معاصر نویسنده.
مجمر اول دارای 3 اخگر است: اخگر اول، شاعران ایران؛ اخگر دوم، شاعران توران زمین؛ اخگر سوم، شاعران هندوستان.
اخگر اول، دارای 5 شراره است: شرارۀ اول، شاعران آذربایجان؛ شرارۀ دوم، شاعران خراسان؛ شرارۀ سوم، شاعران طبرستان و استراباد و جرجان؛ شرارۀ چهارم، دارای 2 شعاع است: شعاع اول، شاعران بلاد عراق عرب؛ شعاع دوم، شاعران بلاد عراق عجم؛ شرارۀ پنجم شاعران بلاد فارس.
اخگر دوم، دارای 3 شراره است: شرارۀ اول، شاعران بلخ؛ شرارۀ دوم، شاعران خوارزم؛ شرارۀ سوم، شاعران ماوراءالنهر و توابع آن. 
اخگر سوم، دارای 3 شراره و یك فروغ است: شرارۀ اول، شاعران دكن؛ شرارۀ دوم، شاعران دهلی؛ شرارۀ سوم، شاعران كشمیر؛ فروغ، حالات و مقالات زنان هر ولایت.
مجمر دوم دارای 2 پرتو است: پرتویكم، سخن‌سرایان معاصرنویسنده؛ پرتودوم، حالات نویسنده و گلچینی از اشعار وی.
پژوهشگران را دربارۀ چگونگی فراهم آمدن این كتاب گفت‌وگوست. گلچین‌معانی آتشكده را با خلاصةالاشعار و زبدةالافكار، نگاشتۀ تقی‌الدین كاشی (ز 993ق / 1584م) سنجیده و به این نتیجه رسیده است كه گرچه آذر مدعی است كه شخصاً به گزینش اشعار شاعران پرداخته ولی آنچه در آتشكده در مورد شاعران پیشین تا اوایل سدۀ 11ق / 17م آمده خلاصۀ ناچیزی از آن تذكرۀ بزرگ است. دربارۀ معیار انتخاب اشعار هم قضاوتها متفاوت است. با اینهمه، آتشكده دارای فوائد تاریخی مهم است و از منابع تذكره‌نویسان دوره‌های بعد به‌شمار می‌رود. این كتاب نخستین‌بار در 1249ق / 1833م در كلكته و بار دوم در 1277ق / 1860م در بمبئی چاپ شده و پس از آن دوبار هم در ایران به چاپ رسیده است. 3 جلد از چاپ انتقادی آن توسط حسن سادات ناصری، با پیش‌گفتار و حواشی سودمند (تا پایان شاعران عراق عجم) در 1336-1340ش در 1354 صفحه در تهران چاپ و منتشر شده است.

مآخذ

آذربیگدلی، لطفعلی بیگ، آتشكدۀ آذر، به كوشش حسن سادات‌ناصری، تهران، امیركبیر، 1336-1340ش؛ آقابزرگ، الذریعة، 1 / 4؛ گلچین‌معانی، احمد، تاریخ تذكره‌های فارسی، تهران، سنایی، 1363ش، 1 / 3-17؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1 / 31؛ نیز:

Storey, C. A., Persian Litrature, London, 1972.

بخش ادبیات