آب حیات

آب حَیات، نام چند كتاب كه دانشوران مسلمان در موضوعات گوناگون تألیف كرده‌اند؛ نویسندگان برخی از این كتابها اینانند:

1. آزاد دهلوی

محمدحسین ملقب به شمس‌العلماء مولوی (1245- 1328ق /  1829-1910م). اثر او نخستین كتاب در باب ادبیات اردو به همین زبان و متضمن شرح حال شاعران اردو زبان شبه‌قارۀ هند است. این كتاب شامل دو بخش است: بخش نخست آن دیباچه‌ای مفصل پیرامون زبان اردو و تكامل آن است؛ بخش دیگر به گزارش احوال سرایندگان اردو زبان و بررسی شعر كلاسیك اردو اختصاص یافته است. نویسنده با روشی نو و بر اساس معیارهای تازه، ادبیات اردو را بررسی كرده و نظراتی تازه ابراز داشته است. نثر او در این كتاب فصیح و زیباست. چاپ این كتاب نخستین‌بار در 1298ق / 1881م در لاهور صورت گرفته و پس از آن در 1325ق / 1907م و بار دیگر در 1331ق / 1913م در همین شهر تجدید چاپ شده است.

2. استرابادی

محمدجعفربن ملاسیف‌الدین معروف به شریعتمدار استرابادی تهرانی (د 1263ق / 1847م). كتاب او نوشته‌ای مختصر در كلام شیعه به زبان پارسی است. شریعتمدار در این رساله معانی اصول دین را بر طبق اصول مذهب شیعۀ جعفری بیان داشته و برای رسیدن به این هدف یكایك اصول این مذهب را بررسی كرده است. در پاره‌ای از كتابهای فهرست، این كتاب فلك مشحون خوانده شده است (شورای ملی، 16 / 235).
ظاهراً اصل كتاب شریعتمدار استرابادی تا به حال چاپ نشده است. نسخه‌های خطی آن در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران، شورای ملی (سابق)، كتابخانۀ ملی، سنای سابق، مدرسۀ فیضیۀ قم، كتابخانۀ موزۀ بریتانیا، كتابخانۀ میرزامحمد طهرانی و كتابخانۀ سیدآقا شوشتری در نجف موجود است.
رسالۀ آب حیات را یكی از شاگردان استرابادی در 116 بیت به نظم درآورده است. این رسالۀ منظوم در 1296ق / 1876م همراه با برخی از رساله‌های عملی در تهران به چاپ رسیده و بار دیگر در 1345ش با مقدمه‌ای از سیداحمد روضاتی در اصفهان تجدید چاپ شده است. نسخه‌های خطی این رسالۀ منظوم در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران و كتابخانۀ آیت‌الله مرعشی محفوظ است.

3. خضری بك

از شاعران ترك‌زبان. آب حیات او منظومه‌ای است به زبان تركی كه در 989ق / 1581م آن را پدید آورده است. این اثر جنبۀ پندآمیز دارد و در زمینه‌های اخلاقی است.

4. كمال پاشازاده

شمس‌الدین احمدبن سلیمان. كتاب او در 1304ق / 1887م در تهران به چاپ رسیده است.

5. مدنی

ملاعبدالرسول كاشانی (1280-1366ق / 1863-1947م). اثر او آب حیات نام دارد و در ترجمه و شرح دعای سمات است. وی آن را در 1354ق / 1935م نگاشته است. در آخر كتاب دو تقریظ منظوم عربی و پارسی اثر محمد موسوی و محمد صباغ تولایی درج شده است. این كتاب در 1319ش در كاشان به چاپ رسیده است.

6. همدانی

حاج میرزا علی‌اكبر، معروف به صدرالاسلام و ملقب به دبیر الحاج (1270-325ق / 1853-1907م). اثر وی منظومه‌ای است در زمینه‌های اخلاقی به سبك نان و حلوا و متضمن حدود 000‘1 بیت كه این‌گونه آغاز می‌شود:

رو رو ای دل فكر كار خویش كن      فكر كار خویش را از پیش كن

این منظومه در 1314ق / 1896م به خط نسخ زین‌العابدین محلاتی در چاپخانۀ آقا سیدمرتضى، ظاهراً در تهران، به چاپ رسیده است. این چاپ چند تصویر نیز دارد.
دیگر كتابهایی كه دارای این عنوان است، اینها است:

1. آب حیات در قوۀ باه

در بمبئی چاپ سنگی شده است (مشار، فهرست چاپی فارسی، 1 / 24).

2. آب حیات

به زبان اردو دربارۀ اخلاق و رفتارهایی كه حیات جاودانی را سبب می‌شوند. این كتاب در هند چاپ شده است (آقابزرگ، 1 / 2).

مآخذ

آزاد، محمدحسین، آب حیات، لاهور، 1907م جم‍ ؛ همان، به كوشش خلیفه سیدمحمد سالم، لاهور، 1913م (مقدمه)؛ آستان قدس، فهرست، 6 / 303؛ آقابزرگ، الذریعة؛ آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی، 2 / 320-322، 10 / 240-241؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333ق، 2 / 162؛ سنای سابق، فهرست خطی، 1 / 61؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، 3 / 522، 16 / 502؛ كتابخانۀ ملی، فهرست خطی، 6 / 55-56، 59؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی؛ همو، مؤلفین چاپی فارسی و عربی، 2 / 319؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، 2 / 868؛ نیز:

Meredith-Owens, G. M., Handlist of Persian Manuscripts 1895-1966, London, 1968, p. 6.

سیدعلی آل‌داود