آباده

آباده، شهری در استان فارس، مركز شهرستان آباده با 240‘39 نفر جمعیت (آمار استان در 1364ش) واقع در °31 و ´11 عرض شمالی و °52 و ´40 طول شرقی كه 400‘2 متر از سطح دریا ارتفاع دارد (سازمان برنامه، 22)، گاهی به سبب آنكه با آبادۀ طَشْك كه در حومۀ نیریز است، اشتباه نشود، از این شهر با نام آبادۀ اِقلید یاد می‌كنند.

سیمای طبیعی

باده در یك جلگۀ میان‌كوهی كم‌عرض، در میان رشته‌های انتهایی زاگرس جنوبی، واقع شده است. این جلگۀ میان‌كوهی در امتداد كوههای زاگرس كه از شمال غربی به جنوب شرقی كشیده شده، واقع است و شاهراه بزرگ اصفهان ـ شیراز در فاصلۀ بین آباده و ده بید از طول این دره و شهر آباده می‌گذرد. فاصلۀ آباده تا اصفهان 210كمـ و تا شیراز 287 كمـ است. شهر آباده كه در حدفاصل كوهپایه‌های شرقی زاگرس و كویر بزرگ داخلی ایران واقع شده، آب و هوای اقلیمهای نیمه‌بیابانی و كوهستانی را در خود جمع كرده است، به این معنی كه زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل دارد. میانگین حرارت در سردترین ماه 2 درجه و متوسط دمای گرم‌ترین ماه آن در حدود 23 درجۀ سانتی‌گراد است. باران سالانۀ آن ناچیز و كمی بیش‌تر از مناطق خشك داخلی است. در طول 10 سال اندازه‌گیری، متوسط باران آن در سال، 160 میلی‌متر به ثبت رسیده است؛ در فصول پاییز و زمستان برف نیز می‌بارد. منابع آب شهر آباده بسیار كم است و آب مشروب شهر از قناتها تأمین می‌شود و اهالی در تابستانها با كمبود آب روبه‌رو هستند.

سابقۀ تاریخی

در كتابهای جغرافیایی قدیم مشخصاً از آبادۀ اقلید نامی به میان نیامده است، اما در قرن 4ق / 10م از «آباده و بردنكان و چاهك، شهركهایی میان اصطخر و كرمان» (حدودالعالم، 135) و در سدۀ 6 ق / 12م از شهرك آباده كه «آب آن از فیض رود كر است» و قلعۀ آباده (ابن بلخی، 129، 157) یاد شده است. فرهنگ جغرافیایی ایران (ادارۀ جغرافیایی ارتش، 7 / 2) بنای این شهر را در اواخر سدۀ 18م (در اصل: هجری)، به دست طوایف گرجه‌ای (گرجی) و پرندی اصفهان به امر كریمخان زند دانسته و یادآور شده كه نام آباده در این زمان به این شهر داده شده است. مأخذ آنچه در فرهنگ جغرافیایی ایران آمده معلوم نیست، ولی مسلماً اطلاق نام آباده به این شهر قدیم‌تر از زمان كریمخان است. قدیم‌ترین مأخذی كه در آن مشخصاً از آباده نامی به میان آمده، نزهةالقلوب مستوفی (8 ق / 14م) است. در این زمان آباده روستایی بیش نبوده است، زیرا مستوفی در سخن از «یزدخواست» و «ده‌گردو» كه اولی اكنون به نام «ایزد خواست» و دومی با همین نام در نزدیكی آباده باقی است، می‌گوید: «دو ده‌اند و چند دیه دیگر چون سروستان و آباده و غیر آن از توابع آن، و همه سردسیر است و غله‌بوم» (ص 124). آباده در دورۀ زندیان محلی آباد و پررونق بوده است. به نوشتۀ میرزا محمدصادق موسوی نامی اصفهانی (ص 63)، در وقایع 1172ق /  1759م و حركت محمدحسن‌خان قاجار به شیراز، آباده نسبت به سایر محلهای نزدیك به آن، محلی آباد و به دست آوردن ذخیره و آذوقه در آنجا ممكن و میسر بوده است. آباده در دورۀ قاجار به علت قرار گرفتن بر سر راه اصفهان و شیراز، همچنان از رونق برخوردار بوده است. شیروانی كه در همان اوان، شهر مزبور را دیده می‌نویسد: «شهرچه‌ای مشتمل بر پانصد باب خانۀ معمور و حدود بیست قریۀ آبادان است» (صص 60-61). این شهر به هنگام اشغال جنوب ایران به‌وسیلۀ انگلیسیها محل تشكیل پلیس جنوب (1336ق /  1918م) گردید و انگلیسیها آنجا را به صورت پایگاه نظامی مهمی در آوردند به گونه‌ای كه بعد از شیراز مهم‌ترین مركز فعالیت آن نیرو محسوب می‌گردید، اما مردم آباده در برابر پلیس جنوب به پایداری پرداختند تا اینكه در رمضان 1336ق /  ژوئن 1918م بر اثر شیوع بیماری وبا و مرگ محمدعلی قشقایی فرمانده بریگاد آباده، افراد پلیس جنوب بر اهالی غلبه كرده به قتل و غارت شهر پرداختند و درنتیجه مردم آباده صدمات مالی و جانی فراوان دیدند (سایكس، 2 / 765). در سالهای تشكیل حكومت پهلوی، ایلات ناحیۀ آباده با حكومت مركزی درگیریهایی داشتند كه پس از تلاشهای فراوان به شكست و انقیاد نهایی آنان منجر گردید.

وضع كنونی

وقعیت جغرافیایی آباده و قرار داشتن آن بر سر راه ایلات و عشایری كه قرنها از راه آن مسیرهای ییلاقی و قشلاقی خود را طی كرده‌اند، از طرفی در تحولات تاریخ آن مؤثر بوده و از طرف دیگر آن را به صورت بزرگ‌ترین مركز دادوستد منطقه درآورده است؛ به گونه‌ای كه امروز مهم‌ترین واحدهای اقتصادی و تولیدی و بازرگانی و باربری این منطقه در آن متمركز شده و این شهر اكنون نه فقط محلی برای پخش مصنوعات محلی و خارجی است، بلكه عمده‌ترین مركز صادرات فراورده‌ها و محصولات صنعتی محلی نیز به‌شمار می‌آید. شهر آباده مركز جذب افراد روستایی و ایلاتی است كه در سالهای اخیر بدان روی آورده و بیش‌تر از راه كارگری و دستفروشی و مانند آن زندگی می‌كنند. بیش‌تر ادارات دولتی و نهادهای انقلابی در شهر آباده شعبه و دفتر دارند و شمار بسیاری از ساكنان شهر و وابستگان آنان در استخدام دولت‌اند و بقیۀ ‌جمعیت شهر را كارگران كارخانه‌ها و دارندگان مشاغل آزاد و دامداران و كشاورزان تشكیل می‌دهند.
از نظر اقتصادی، منطقۀ نفوذ شهر آباده از حوزۀ اداری آن وسیع‌تر است و به علت دوری مسافت شهرهای بزرگ اطراف آن یعنی اصفهان و شیراز و یزد، این شهر درواقع بزرگ‌ترین مركز جمعیت در شمال استان فارس به‌شمار می‌آید و مصنوعات خارجی موردنیاز این منطقۀ وسیع از راه آباده پخش می‌شود. محصولات كشاورزی (گندم، جو، پنبه، كنجد، كرچك و انواع خشكبار) و صنایع دستی و سنتی (گلیم، قالی، قالیچه، كرباس، شال، گیوه و انواع صنایع چوبی) این منطقه نیز متقابلاً از طریق آباده به خارج صادر می‌گردد.
در سالهای اخیر با اجرای برنامه‌های عمرانی منطقه‌ای، در آباده كارخانه‌های متعددی برای تولید نیازمندیهای ساختمانی (سنگ، آجر، گچ، بلوك، موزاییك) و نیز مواد غذایی (آرد، نان، رشته، شیر پاستوریزه و لبنیات) و فراورده‌های دیگر (پارچه، نخ، چرم، جوراب و امثال آن) ایجاد گردیده است.

مآخذ

نك‍ : آباده، شهرستان. 

محمدحسن گنجی