تربیت، هفته نامۀ

تربیت، هفته‎ نامۀ فرهنگی، علمی و اجتماعی به سردبیری محمد حسین فروغی که از روز پنج‎شنبه 11رجب 1314ق/ 16دسامبر 1896م، در 4 صفحه با چاپ سنگی و خط نستعلیق به عنوان نخستین نشریۀ آزاد و غیردولتی ایران آغاز به انتشار کرد و در 29 محرم 1325ق/ 14 مارس 1907م به کار خود پایان داد. 
سردبیر و صاحب امتیاز تربیت، محمدحسین فروغی، ذکاء‌الملک اول از نزدیکان محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در وزارت انطباعات، و مدیر و معلم مدرسۀ علوم سیاسی بود که در انتشار روزنامه ‎های اطلاع، ایران، اردوی همایون و مرآت السفر، مشارکت داشت (محیط، 181؛ پروین، 2/ 389، 400؛ معصومی، 5). او که شایستۀ لقب «پدر مطبوعات ایران» است (نک‍ : صدر هاشمی، 1/ 6)، با انگیزه‌ای وطن‌خواهانه (قاسمی، 4) و به عقیدۀ برخی، با تشویق سیدجمال‌الدین اسدآبادی، میرزا علی‌خان امین‌الدوله و محمدباقر اعتمادالسلطنه (پروین، 2/ 401؛ دولت آبادی، 1/ 199) به نشر نخستین روزنامۀ غیردولتی و آزاد اقدام کرد. با اینکه این روزنامه خود را آزاد و غیردولتی معرفی کرده است (پروین، 2/ 390، 425؛ کهن، 1/ 180، 181، 182-183)، اما از حمایتهای دولت بی‌بهره نبود، مانند استفاده از چاپخانۀ دولتی، معافیت پستی و احتمالاً خدمات رایگان خوش‌نویس روزنامه، یعنی میرزا زین‌العابدین قزوینی ملک الخطاطین (پروین، 2/ 790-791). برخی از شخصیتهای غیر دولتی، مانند حاج زین‌العابدین تقی‌یف بادکوبه‌ای نیز از تربیت حمایت می‌کردند (نک‍‌ : همو، 2/ 791؛ قاسمی، 19). 
تربیت تا شمارۀ 67 به طور هفتگی منتشر شد، ولی از شمارۀ 68 (یکشنبه، 11 ذیقعدۀ 1315) به بعد با حمایتهای میرزا علی‌خان امین‌الدوله به عنوان نخستین نشریۀ یومیۀ ایران به مدت 6 ماه روزانه انتشار یافت. با این همه، در پایان سال دوم و پس از انتشار شمارۀ 129 (پنج‌شنبه، 5 شوال 1316) بار دیگر به صورت هفتگی درآمد (دولت‌آبادی، همانجا؛ پروین، 2/ 400؛ قاسمی، 7). توزیع تربیت در تهران به وسیلۀ 5 کتاب‌فروشی، و در شهرستانها توسط پُست و یا فرّاش مخصوص انجام می‌پذیرفت (قاسمی، 4، 29-30). 
تربیت مجموعه‌ای از مطالب گوناگون، و شامل این موضوعات بود: 
1. ادبی و فرهنگی، مانند سروده‌های ذکاء الملک فروغی، شاعران دیگر و حتى سرایندگان نوپا، و نیز اخبار کتاب که مورد توجه و علاقۀ خاص فروغی بود (براون، 2/ 286؛ پروین، 2/ 435؛ معصومی، همانجا). 
2. پاورقی، که غالباً از زبان فرانسه توسط فروغی و برخی دیگر ترجمه می‌شد؛ مانند «ترجمۀ حال حکیم بزرگ گالیله»، «عشق و عفت»، «کلبۀ هندی» و «ترجمۀ حال نیوتن» (قاسمی، 9؛ پروین، 2/ 437). 
3. اخبار، شامل خبرهای خارجی که گاه تحت عنوان «اخبار زمان»، حجم در خور توجهی داشت و از طریق «تلگرام» دریافت می‌شد (معصومی، 5؛ پروین، 2/ 618؛ قاسمی، همانجا)، اخبار داخلی‌که از طریق «وقایع‌نگاران» روزنامه فراهم‌ می‌آمد (همو، 8) و اخبار تهران که تحت عنوان «اخبار محلی» و جز آن ارائه می‌گردید (همو، 22). 
4. مقالات، در زمینه‌های علمی، فنی و تاریخی، شامل مقاله‌های ترجمه شده از زبانهای عربی، انگلیسی و فرانسه (محیط، 234) و مقالات تألیفی مانند «حشمت ایران» و «صنعت حکاکی» (قاسمی، 6). 
5. آگهی ها، که طولانی‌ترین و مفصل‌ترین آنها در تربیت درج می‌شد. تربیت مبتکر «رپرتاژ آگهی» در تاریخ مطبوعات ایران است (پروین، 2/ 438). حجم بسیاری از این آگهی ها یا اعلانات مربوط است به موضوع کتاب (معصومی، 7) و بقیه جنبۀ تجارتی دارد (نک‍ : قاسمی، 9).
منابع تربیت عبارت‌ بود از گزارش «وقایع‌‌نگاران»، تلگرافات خارجی (همو، 8، 9)، نشریات داخلی، مانند اطلاع و خلاصة الحوادث (پروین، 2/ 733) و نشریات خارجی، مانند الهلال، المنار، المؤید مصری و همدم شباب، چاپ آمریکا (همو، 2/ 735؛ معصومی، 5) که توسط محمدحسین فروغی، فرزندش محمدعلی، محمد قزوینی، نیرالملک، عبدالله میرزا قاجار و سلیمان خان (احتمالاً میکده)، ترجمه، تألیف و تدوین می‌شد. این افراد در سالهای 1315-1316ق، در قالب هیئت تحریریۀ مجله، خود را «انجمن معظم» یا «انجمن روزنامه» می‌نامیدند و سیاست کلی نشریه را تعیین می‌کردند (پروین، 2/ 401، 735، 766؛ آرین‌پور، 1/ 245؛ صدر هاشمی، 2/ 117؛ قاسمی، 3). 
در میان ویژگیهای مختلف تربیت دو ویژگی سیاسی و ادبی آن بیشتر مورد توجه و بحث قرار گرفته است. براون و آرین‌پور معتقدند که روش تملق‌آمیز فروغی به مقدار بسیاری از ارزش و اعتبار تربیت کاسته است (همانجاها) و زرین‌کوب (ص 187) وابستگی فروغی به دولت را مانعی در راه اشاعۀ فکر آزادی و ترقی می‌داند و معصومی (همانجا) به عنوان شاهدی بر این ادعا می‌گوید که نشانه‌ای از تب و تاب انقلاب مشروطیت در تربیت دیده نمی‌شود. با این همه، دولت آبادی (همانجا) شیوۀ فروغی را مقتضی آن زمان می‌داند و کهن (1/ 194) بر آن است که تربیت در سالهای استبداد در بیداری توده‌ها وگسترش اندیشه‌های نوین نقش مهمی داشته است و صدرهاشمی (2/ 119) نیز به گونه‌ای بر همین معنا تأکید می‌ورزد و میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل (نک‍ : قاسمی، 2) می‌گوید: مطالبی که در دورۀ استبداد کسی یارای گفتن آنها را نداشت، فروغی به قدرت قلم و در پردۀ انشاء و ادب می‌گفت و مردم را به روزنامه علاقه‌مند می‌کرد. بهار انشاء تربیت را خوب توصیف می‌کند و فروغی را مسلط به دو سبک نگارش قدیم و جدید می‌داند (3/ 346) و کهن از پشتوانۀ درخشان ادبی مقالات تربیت سخن می‌گوید (1/ 183) و محیط طباطبایی (ص 181) و صدر هاشمی (2/ 116) تربیت را به لحاظ فصاحت، بلاغت و زیبایی نثر، در شمار بهترین روزنامه‌های فارسی زبان قرار می‌دهند؛ اما پروین (2/ 400، 428، 610) نثر این روزنامه را منشیانه، مغلق، فنی و ادیبانه می‌داند که نویسندۀ آن هیچ‌گاه نتوانسته است گریبان خود را از فضل فروشی برهاند. 
انتشار تربیت مدت 9 سال ادامه یافت. در این زمان، گاه آن‌چنان از استقبال مردمی برخوردار می‌شد که برخی از شماره‌های آن نایاب می‌گردید (قاسمی، 19، 21). با امضای فرمان مشروطیت و برپایی مجلس شورای ملی، نسل جدیدی از روزنامه‌نگاران پرشور، با قلمی تند و زبانی آتشین و شیوه‌ای انقلابی ظهور کردند و زمینۀ کناره‌گیری روزنامه‌نگارانی چون فروغی که به تعبیر محیط طباطبایی (همانجا) «خود را از ادامۀ وظیفۀ روزنامه‌نگاری به نحو دلخواه و مفید و معتدل عاجز» می‌دیدند، فراهم آوردند. فروغی که به درستی دریافته بود «وضع تغییر کرده»، و زمان گوشه‌گیری و انزوا فرارسیده است، از شمارۀ 383 تربیت (نک‍ : غرۀ ربیع‌الاول 1324، ص 1) بر آن بود تا به گفتۀ خودش «کِبَر سن و ضعف پیری را بهانه» کرده، «از نگارش روزنامۀ تربیت چشم» بپوشد. او سرانجام در شمارۀ 434 (29 محرم 1325، ص 2)، بار دیگر با تمسک به «ضعف پیری و علت مزاج»، «راه اعتزال» پیمود و روزنامۀ تربیت را برای همیشه تعطیل کرد (نیز نک‍ : قاسمی، 23، 25؛ پروین، 2/ 512؛ کهن، 1/ 183؛ محیط، همانجا). 

مآخذ

آرین پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1354ش؛ براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطه، ترجمۀ محمدعباسی، تهران،1337ش؛ بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، 1337ش؛ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، تهران، 1379ش؛ تربیت، تهران، 1324ق، شم‍ 383، س 1325ق، شم‍‌ 434؛ دولت آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، 1361ش؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، از گذشتۀ ادبی ایران، تهران، 1375ش؛ صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363-1364ش؛ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، تهران، 1376ش؛ کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، تهران، 1360ش؛ محیط طباطبایی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران،تهران، 1366ش؛ معصومی‌همدانی، حسین،«کتاب در هشتاد سال پیش»، نشر دانش، تهران، 1362ش، س 4، شم‍ 1.

علی‌میرانصاری