خانی

خانی،  عبدالمجید بن محمد (1263- 1318 ق / 1847-1900 م)، صوفی نقشبندی، عالم، ادیب و شاعر دمشقی.
خاندان عبدالمجید در اصل از روستای خان شیخون، جایی میان حماه و حلب، از توابع معرةالنعمان در سوریۀ فعلی بودند. جدِ او از آنجا به حماه، و سپس دمشق رفت و پس از استقرار در این شهر به آموزش علوم دینی و تصوف پرداخت. عبدالمجید آنگاه به شیخ خالد نقشبندی دست ارادت داد و به طریقۀ نقشبندیه پیوست و پس از چندی خود به مقام ارشاد در این طریقت رسید (شطی، 237؛ آل جندی، 2 / 116). پدر او نیز از جملۀ عالمان و مشایخ طریقۀ نقشبندیه به شمار می‌آمد و در تکیۀ مراد پاشا و منزل خود به کار تدریس اشتغال داشت (همانجا؛ درنیقه، 107).
عبدالمجید از کودکی زیرنظر پدر و جد خویش تربیت شد (خانی، علاءالدین، 45؛ درنیقه، همانجا؛ قدامه، 1 / 366) و علوم دینی و مبانی معنوی را نزد آنها، و نیز استادانی چون محمد طنطاوی ازهری و امیر عبدالقادر جزائری فراگرفت (حصنی، 2 / 749؛ آل جندی، همانجا؛ مجاهد، 1 / 347) و در دوران نوجوانی به طریقۀ نقشبندی خالدی پیوست (خانی، علاءالدین، 46؛ نیز نک‍ : خانی، عبدالمجید، 2). از آنجا که وی به شعر و ادب نیز علاقۀ بسیار داشت، پس از چندی به تحصیل ادبیات و فنون ادبی پرداخت و در این زمینه چنان پیش رفت که از جملۀ ادیبان و شاعران نامدار شام گردید (حصنی، خانی، علاءالدین، همانجاها).
عبدالمجید افزون بر مطالعه و فعالیتهای علمی، به جریانهای اصلاحی و تجددطلبانۀ عصر خویش نیز گرایش داشت و به رغم حضور و نفوذ گستردۀ دستگاه اطلاعاتی عثمانی، فعالانه در جهت بیداری مسلمانان و ایجاد وحدت اسلامی می‌کوشید. وی در این زمینه، به طور پنهانی و با رعایت جانب احتیاط با دیگر اندیشمندان مسلمان معاصر خود به تبادل نظر می‌پرداخت و به ویژه با شیخ محمد عبده، متفکر مصری مکاتبه داشت. در جهت همین کوششها، وی مدتی به فلسطین رفت و در شهرهای مختلف آنجا با بزرگان و رجال به گفت‌وگو و تبادل اندیشه پرداخت. اما چندی بعد، در حدود سال 1314 ق با احساس خطر از سوی دولت عثمانی، آنجا را ترک گفت و به آستانه (استانبول) رفت و در آنجا به ترویج اندیشۀ وحدت اسلامی پرداخت و توجه فضلا و اندیشمندان ترک را به خود جلب کرد. وی حدود دو سال در آستانه ماند و با شنیدن خبر درگذشت پدرش به شام بازگشت تا پس از او ادارۀ امور طریقه را بر عهده بگیرد. اما پس از رسیدن به شام، با عموهای خود که آنان نیز مدعی منصب پدر وی بودند، درگیر شد و سرانجام، با رنجش از آنان، دوباره شام را ترک گفت و به آستانه رفت و چندی بعد، در 55 سالگی در همان‌جا درگذشت. پیکر وی در مقبرۀ نیشان طاش مدفون است. از خانی دو پسر به نامهای رضا و عبدالقادر برجای ماند (حافظ، 1 / 181-183؛ بیطار، 2 / 1038؛ خانی، علاءالدین، 55-56؛ فرفور، 199).
چنان‌که پیش‌تر اشاره شد، اهمیت شخصیت عبدالمجید، جدا از مقام معنوی او در میان نقشبندیان شام و نقش وی در جنبش بیداری اسلامی، از نظر جایگاه ادبی نیز شایان توجه است، چندان‌که وی را در کنار شیخ محمد مبارک، دو تن از بزرگان ادب نظم و نثر در دورۀ متأخر در شام به شمار آورده‌اند (حافظ، 1 / 182). وی در فصاحت و بلاغت و فنون ادبی، به ویژه فن تطریز و بیان ماده‌تاریخ در شعر استعداد و مهارتی قابل توجه داشت، چندان‌که بیشتر تذکره‌نویسان پس از او نمونه‌هایی از اشعارش را نقل کرده، و توانایی وی را ستوده‌اند. اشعار او لطیف، خیال‌انگیز، متنوع، بدیع و روان است و از میان آنها، قصاید او با مضامین گوناگون شهرت بیشتری دارد (حصنی، همانجا؛ خانی، علاءالدین، 49-55؛ آل جندی، 2 / 117؛ خانی، محیی‌الدین، 1-3؛ بیطار، 2 / 1038-1040).

از خانی آثاری به نظم و نثر برجای مانده است که از میان آنها مهم‌ترین اثر منظوم او دیوان شعر پرچمی با عنوان وجه الحل من جهد المقل است که آن را به خط خویش نوشته و به سلطان عبدالمجید دوم تقدیم کرده است. از این دیوان نسخه‌ای خطی موجود است (نقشبندی، 302). مهم‌ترین اثر منثور او نیز حدائق الوردیة فی حقائق اجلاء النقشبندیة نام دارد که دربارۀ تاریخ سلسلۀ نقشبندیه و شرح حال مشایخ آن در شام و مناطق دیگر است. از آنجا که بیشتر منابع نقشبندی به زبانهای فارسی و ترکی است، وی با نوشتن این کتاب، چنان‌که خود در مقدمه می‌گوید، بر آن بود که منبع موثق و جامعی دربارۀ زندگی و اقوال مشایخ این طریقه به زبان عربی فراهم آورد تا خوانندۀ عرب‌زبان را از رجوع به منابع دیگر بی‌نیاز کند. به دنبال این هدف، وی ظاهراً زبان فارسی را نیز فراگرفت و با استفاده از بیشتر منابع موجود فارسی، ترکی و عربی این کتاب را نوشت (خانی، عبدالمجید، 2-3). این اثر نخست در قاهره در 1308 ق به چاپ رسید (شطی، 237) و در 1416 ق با تصحیح و حواشی به کوشش محمد خالد خرسه با عنوان الکواکب الدریة فی اجلاء السادة النقشبندیة دوباره چاپ شد.
به نوشتۀ برخی از منابع، خانی همچنین اثر دیگری به نام سبع مقامات (حافظ، فرفور، همانجاها؛ زرکلی، 4 / 150)، و نیز کتابی کوچک با عنوان السعادة الابدیة فیما جاء به النقشبندیة داشته است که دومی دربارۀ آداب سلوک و مراتب آن، و رابطۀ مرید و شیخ در این طریقه است (خانی، علاءالدین، 48)، اما به نظر می‌رسد که هیچ‌کدام از آنها تاکنون به چاپ نرسیده است.

مآخذ

آل جندی، ادهم، اعلام الادب و الفن، دمشق، 1958 م؛ بیطار، عبدالرزاق، حلیة البشر فی تاریخ القرن الثالث عشر، به کوشش محمد بهجت بیطار، دمشق، 1382 ق / 1963 م؛ حافظ، محمد مطیع و نزار اباظة، تاریخ علماء دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، دمشق، 1406 ق / 1986 م؛ حصنی، محمد ادیب، منتخبات التواریخ الدمشق، دمشق، 1346 ق؛ خانی، عبدالمجید، حدائق الوردیة فی حقائق اجلاء النقشبندیة، دمشق، جامع الدرویشیه؛ خانی، علاءالدین، الاسرة الخانیة الدمشقیة، دمشق، 1407 ق / 1986 م؛ خانی، محیی‌الدین، مقدمه بر حدائق الوردیة فی حقائق اجلاء النقشبندیة (نک‍ : هم‍ ، خانی، عبدالمجید)؛ درنیقه، محمد احمد، التصوف الاسلامی: الطریقة النقشبندیة و اعلامها، جروس برس، 1407 ق / 1987 م؛ زرکلی، اعلام؛ شطی، محمد جمیل، اعیان دمشق فی القرن الثالث عشر و نصف القرن الرابع عشر، المکتب الاسلامی، 1972 م؛ فرفور، محمد عبداللطیف صالح، اعلام دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، دارالملاح و دارحسّان، 1408 ق / 1987 م؛ قدامه، احمد، معالم و اعلام فی بلاد العرب، دمشق، 1385 ق / 1965 م؛ مجاهد، زکی محمد، الاعلام الشرقیة فی المائة الرابعة عشرة الهجریة، دارالغرب الاسلامی، 1994 م؛ نقشبندی، اسامه ناصر و ظمیاء محمد عباس، مخطوطات الادب فی المتحف العـراقی، کـویت، 1406 ق / 1985 م.

ابوالفضل ابراهیمی