خاورمیانه

خاوَرْمیانه،  اصطلاحی جغرافیایی که معمولاً برای مشخص کردن کشورهای واقع در جنوب غربی آسیا و شمال شرقی افریقا به کار می‌رود. 
اصطلاح خاورمیانه برای نخستین‌بار توسط آلفرد ماهان، مورخ آمریکایی، در سال 1902 م مشخصاً برای تشریح منطقۀ اطراف خلیج فارس به کار رفته است؛ اما شواهدی دال بر استفاده از این اصطلاح به طور نامشخص در اواسط سدۀ 19 م توسط ادارۀ امور مربوط به هندوستان در وزارت امور خارجۀ بریتانیا نیز موجود است. مفهوم خاورمیانه برای اروپاییان و آمریکاییها در طول جنگ جهانی دوم روشن شد و آن زمانی بود که مقر نیروهای بریتانیایی و متفقین در قاهره معروف به مقر خاورمیانه، بخشهای وسیعی از شمال و شرق افریقا، ایران، ترکیه و کشورهای عربی واقع در شرق کانال سوئز را تحت پوشش داشت و از آن زمان این اصطلاح کاربرد عمومی یافت (نک‍ : بومونت، مقدمه، 1, 3؛ آمریکانا، XIX / 38a؛ بریتانیکا، VIII / 108؛ «دائرةالمعارف ... »، XXIV / 158؛ درایسدل، 20). 
محدودۀ دقیق خاورمیانه به طور قطع مشخص نشده است و هیچ تعریف ثابتی از این منطقه وجود ندارد. به طور معمول کشورهای ترکیه، ایران، اسرائیل، فلسطین، اردن، سوریه، لبنان، عراق، عربستان سعودی، یمن، عمان، امارات متحدۀ عربی، قطر، بحرین، مصر و لیبی در این منطقه جای دارند. سودان و قبرس هم گاهی، اما الجزایر، تونس و مراکش به ندرت جزو کشورهای خاورمیانه برشمرده می‌شوند (نک‍ : برل، 151؛ بومونت، 186؛ هلد، 74؛ درایسدل، همانجا). 
کشورهای مختلف خاورمیانه از بعضی لحاظ از ویژگیهای همسان، از جمله آب‌و‌هوای خشک تـابستـانی و بـارش بهاری ـ زمستانی و کشاورزی بر پایۀ کاشت دیم و گله‌داری و فرهنگ مشترک اسلامی برخوردارند (بومونت، مقدمه، 3-4). این منطقه پل ارتباطی میان قاره‌های آسیا، اروپا و افریقا ست؛ این موقعیت راهبردی و وجود منابع گستردۀ نفت در آن اهمیت بسیار به آن داده است (هلد، 3؛ شوادران، 3, 5). بیش از 60 ٪ ذخایر شناخته‌شدۀ نفت جهان در این منطقه قرار دارد. جای داشتن تنگه‌های بسفر، داردانل و آبراهۀ سوئز در محدودۀ خاورمیانه به این منطقه اهمیت دوچندان داده است (هلد، همانجا؛ شوادران، 8؛ برل، 153). جداسازی گاز طبیعی از نفت بر اهمیت اقتصادی خاورمیانه افزوده است و افزون بر این، انواع معادن و محصولات کشاورزی صادراتی در این منطقه وجود دارد. نیروی برق در بسیاری مناطق خاورمیانه ارزان و مهم‌ترین منبع تولید انرژی است (نک‍ : شوادران، همانجا؛ بومونت، 254؛ برل، 154). خاورمیانه از نخستین خاستگاههای تمدن بشری است و بسیاری از باورها و آیینهای جهان از اینجا برخاسته است. این منطقه مهد 3 دین یکتاپرست یهودی، عیسوی و اسلام است (هلد، 13-14؛ برل، 155, 161؛ بومونت، 200). 
خاورمیانه از سدۀ 19 م به سبب وضعیت اقتصادی و موقعیت راهبردی‌اش و همچنین کشف معادن نفت در آن و برنامۀ استعماری کشورهای اروپایی، مورد تجاوز آنها قرار گرفت و در جنگهای جهانی اول و دوم صدمات بسیار دید. از آن پس، این منطقه دچار مسائل و مشکلات پیچیده بوده است (نک‍ : لانگریگ، 12, 33؛ برل، 158-161؛ شوادران، 4-6). 

مآخذ 

 درایسدل، آ. و ج. ه‍ . بلیک، جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال افریقا، ترجمۀ درۀ میرحیدر (مهاجرانی)، تهران، 1374 ش؛ نیز: 

Americana; Beaumont, P. et al., The Middle East: A Geographical Study, London, 1988; Berle, A. A., Tides of Crisis, New York, 1968; Britannica; Great Soviet Encyclopedia, tr. BSE³, New York / London, 1976; Held, C. C., Middle East Patterns, Boulder etc., 1994; Longrigg, S. H., Oil in the Middle East, London, 1968; Shwadran, B., The Middle East, Oil and the Great Powers, New York, 1974. 
پرویز امین