خشنی، ابوذر

خُشَنی، ابوذر مُصْعَب بن محمد بن مسعود بن ابی رُکَب، ادیب، راوی، لغت‌شناس و نحوی اندلسی قرن 6 ق / 12 م. 
بررسی شرح حال خشنی نشان می‌دهد که وی بخش گسترده‌ای از زندگی خود را به روایت کتابهای بسیاری در علوم مختلف و آموزش زبان عربی و به‌ویژه الکتاب سیبویه پرداخته، و در این دو زمینه در عصر خود مورد اعتماد، و از شهرت خوبی برخوردار بوده است. منابع فهرستی قابل توجه از شخصیتهایی که وی از آنان استماع حدیث یا روایت کرده، در اختیار ما گذاشته‌اند (مثلاً نک‍ : ابن‌ابار، 2 / 700-701؛ ابن ابی زرع، 42؛ خلیفه، 16-20). ابن‌ابار گزارش می‌دهد که وی از دانشمندانی بنام ازجمله ابوطاهر سِلَفی (د 576 ق) «اجازه» دریافت کرده است (2 / 701؛ نیز ابن ابی زرع، همانجا). دربارۀ لقب او برخی گفته‌اند که برگرفته از خُشَین، نام قبیله‌ای از قضاعه است و برخی دیگر آن را منسوب به خُشَین، نام روستایی در اندلس می‌دانند (بغدادی، 6 / 77؛ ابن‌اثیر، 1 / 446؛ خلیفه، 12). 
خشنی از اهالی جیّان (ه‍ م) بود. ولادتش را به اختلاف، 533 یا 535 ق / 1139 یا 1141 م دانسته‌اند. پدرش محمد بن مسعود معروف به ابن ابی الرکب (د 544 ق)، از دانشمندان مشهور اندلس به شمار می‌رفت (ابن‌ابار، 2 / 700؛ ابن قاضی شهبه، 260؛ یاقوت، 19 / 54). ابوذر دانش عربی، ادبیات و لغت را نخست نزد پدرش فرا گرفت و به همراه وی از جیان به غرناطه رفت و براساس اطلاعاتی که در منابع موجود است، احتمالاً از غرناطه راهی تلمسان شد و در آنجا نزد عبیدالله بن عمر حضرمی دانش آموخت (ابن‌ابار، 2 / 700-701؛ خلیفه، 25-26). احتمال داده‌اند که وی پیش از رسیدن به تلمسان، مدتی در بجایه اقامت داشته، و در آنجا تدریس کرده، و نزد عبدالحق ازدی اشبیلی علم آموخته است (نک‍ : ابن ابی زرع، همانجا؛ خلیفه، 21، 28). 
ابوذر از تلمسان به فاس رفت و مدتی را در آنجا زیست. او در فاس از محضر دانشمندانی چون ابن‌رِمامه (د 567 ق)، ابن حنین طلیطلی (د 569 ق) و ابوبکر بن طاهر خِدَبّ (د 580 ق) بهره برد و از آنان روایت کرد (ابن‌ابار، نیز ابن ابی زرع، همانجاها؛ خلیفه، 16، 17، 26). گزارشی در دست است که نشان می‌دهد وی مدتی هم در قرطبه زندگی کرده، و از ابن‌بَشکُوال (د 578 ق) روایت کرده است (ابن ابی زرع، همانجا؛ نیز نک‍ : سیـوطی، 2 / 288؛ بغـدادی، همانجا)؛ امـا نخستین حضور علمی ـ سیاسی و جدی خشنی زمانی بود که به‌عنوان خطیب مسجد اشبیلیه برگزیده شد. او در کنار این منصب مهم، به تدریس عربی در مسجد ابن‌رمّاک همان شهر نیز پرداخت؛ سپس در زمان ابویوسف یعقوب المنصور (حک‍ 580- 595 ق)، افزون بر تدریس، مدتی عهده‌دار منصب قضا در جیان گردید، اما از این منصب عزل شد (ابن‌ابار، 2 / 701؛ ابن ابی زرع، همانجا؛ یافعی، 4 / 5؛ سیوطی، همانجا؛ ذهبی، سیر، 21 / 478). خشنی سرانجام برای دومین بار به فاس رفت و کار تدریس را دنبال کرد. وی در 604 ق / 1207 م در شهر فاس از دنیا رفت (ابن‌ابار، 2 / 702؛ ابن‌قاضی، 336؛ ابن ابی زرع، همانجا). 
منابع او را مردی پرهیزکار، باوقار، محجوب و خوش‌ظاهر، دارای دانشی گسترده و حافظه‌ای نیرومند، و خوش‌قلم وصف کرده‌اند که به امور دنیوی دل‌بستگی نداشت و جز برای درس و نماز از منزلش خارج نمی‌شد؛ از پاسخ دادن به سؤال خودداری می‌کرد و به سبب ابهتش، بیم داشتند که برای پرسش نزد او بروند. شاگردانش را از زیاده‌روی در پرسش نهی، و بی‌هرگونه زیادتی آنان را بدانچه درس می‌داد، محدود می‌کرد (نک‍ : ابن ابی زرع، 42، 43؛ ابن‌ابار، سیوطی، همانجاها). خشنی در فنون مختلف شعر نیز می‌سرود و در نقد شعر توانا بود. منابع ابیاتی از سروده‌های وی را نقل کرده‌اند (ابن ابی زرع، 42-43؛ صفوان، 147؛ سیوطی، همانجا). 

آثـار

مهم‌ترین اثر خشنی کتاب الاملاء المختصر فی شرح غریب السیر (یا الاملاء على کتاب السیرة / شرح السیرة النبویة / تفسیر غریب السیرة، نک‍ : خلیفه، 36-37) است. این اثر شرح واژه‌های دشوار اشعار و نیز شرح حوادثی است که در کتاب السیرة النبویۀ ابن‌هشام آمده است. کتاب یادشده نخستین‌بار به کوشش خاورشناس آلمانی پاول برونله در 1329 ق / 1911 م در قاهره به طبع رسید. عبدالکریم خلیفه نیز براساس چند نسخۀ خطی به تصحیح این کتاب همت گماشت که در 1412 ق / 1991 م در عمان منتشر شد. افزون بر این، چند اثر دیگر در منابع به وی نسبت داده شده است که از این قرارند: شرح الایضاح؛ شرح الجُمَل؛ شرح کتاب سیبویه؛ و «مختصری در علم عروض» (نک‍ : صفدی، 25 / 615؛ کحاله، 12 / 292؛ ذهبی، تاریخ ... ، 163؛ ابن‌ابار، 2 / 701؛ GAS, IX / 61). 

مآخذ

ابن‌ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1375 ق / 1956 م؛ ابن ابی زرع، علی، الذخیرة السنیة، رباط، 1972 م؛ ابن‌اثیر، علی، اللباب، بیروت، دارصادر؛ ابن‌قاضی، احمد، جذوة الاقتباس، رباط، 1973 م؛ ابن‌قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات النحاة و اللغویین، به کوشش محسن غیاض، نجف، مطبعة النعمان؛ بغدادی، عبدالقادر، خزانة الادب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1406 ق / 1986 م؛ خلیفه، عبدالکریم، مقدمه بر الاملاء المختصر فی شرح غریب السیر مصعب خشنی، عمان، 1412 ق / 1991 م، ج 1؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث 601-610 ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1417 ق / 1997 م؛ همو، سیر؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق / 1965 م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش محمد حجیری، بیروت، 1420 ق / 1999 م؛ صفوان بن ادریس، زاد المسافر، به کوشش عبدالقادر محداد، بیروت، 1970 م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، بیروت، 1390 ق / 1970 م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز: GAS.

بابک فرزانه