خزاز

خَزّاز، ابوالحسین (ابوالحسن) عبد‌الله بن محمد بن سفیان (د ربیع‌الاول 325 / فوریۀ 937)، ادیب، شارحِ قرآن و نحوشناس بغدادی. شهرت وی در برخی از منابع به صورتهای خرّاز، جزّار یا جزّاز ضبط شده که احتمالاً تصحیف خزاز است (نک‍ : ابن‌اثیر، 8 / 339؛ ابن‌عساکر، 56 / 247؛ صفدی، 17 / 285؛ سیوطی، 2 / 55؛ زرکلی، 4 / 119). از محل تولد و سالزادِ وی اطلاعی در دست نیست. گویند: از شاگردان مبرد (د 282 ق / 895 م) و ثعلب (د 291 ق / 904 م) بوده و از ایشان روایت کرده‌است و الکتاب سیبویه را نزد مبرد خوانده بوده است؛ اما او گرایش نحوی خود را التقاط بین دو مکتب کوفه و بصره اختیار نمود (نک‍ : ابن‌ندیم، 90؛ ابن انباری، 158؛ خطیب، 10 / 123؛ ابن‌جوزی، 13 / 369). 
از روایت ابن‌ندیم چنین برمی‌آید که وی کار تدریس را با آموزش فرزندان علی بن عیسى (د 334 ق / 945 م) آغاز نمود. به همین سبب نام عیسی بن علی بن عیسى (د 391 ق / 1001 م) را در شمار راویان وی می‌یابیم (ابن‌ندیم، خطیب، همانجاها). خزاز چنان مورد وثوق علی بن عیسى بود که در تدوین کتابِ معانی القرآن وی مشارکت داشت (ابن‌ندیم، 37، 90، 142). 
ابن طاووس کتابی در معانی قرآن به علی بن عیسى نسبت داده است که آن ‌را تأریج [تاریخ] القرآن می‌نامد (ص 273-274). کلبرگ احتمال می‌دهد این کتاب همان معانی القرآن وی باشد (ص 560)، زیرا ابن‌ندیم در فهرست نویسندگان کتابهایی که در معانی ‌قرآن نوشته شده، از علی بن عیسى نیز نام می‌برد (همانجاها)؛ افزون بر این، خزاز خود نیز کتابی با نام معانی القرآن نگاشته‌است (همو، 90).
خزاز علاوه بر تدریس، گویا به سبب خط خوشی که داشته، به کار استنساخ و کتابت نیز پرداخته‌است؛ چه، ‌قفطی کتاب شعر ابی‌تمام را، که با خطی خوش و فاخر نگاشته‌شده‌بوده، به خط خزاز دیده است (2 / 135). در تأیید این نکته همین بس که او را ندیم و همراه اسماعیل قاضی (د 282 ق / 992 م)، قاضی‌القضات بغداد، و «ورّاق» او به شمار آورده‌اند (ابن انباری، خطیب، همانجاها).
محیط علمی بغداد و وسعتِ اطلاع خزاز، او را قادر ساخت تا در حوزه‌های گوناگون علوم رایج ازجمله زبان‌شناسی، فرهنگ‌نگاری و علوم قرآنی به نگارش آثاری دست زند که پس از وی مرجع بسیاری از نویسندگان تا قرون اخیر گردد (نک‍ : دنبالۀ مقاله). در حوزۀ زبان‌شناسی می‌توان به المختصر فی علم العربیه، المقصور و الممدود، و المذکر و المؤنث اشاره کرد (ابن‌ندیم، همانجا). یکی از کسانی که از آثار خزاز بهره برده، ابن ندیم صاحب الفهرست است. وی در ذکر اخبار یونس بن حبیب، جرمی (ه‍ م) و مبرد به صراحت خزاز را منبع اخبار خود معرفی می‌کند، اما نام اثر را در هیچ‌جا بیان نکرده‌است (ص 47، 62، 64؛ نیز نک‍ : VIII / 16 GAS, I / 386,). سزگین احتمال می‌دهد کتابی که ابن‌ندیم در شرح احوال نحوشناسان بزرگ از آن بهره برده است، المختصر فی علم العربیۀ خزاز باشد (همان، IX / 165). در حوزۀ فرهنگ‌نویسی، کتاب الفسیح فی علم اللغۀ او یا چنان‌که بغدادی در خزانة الادب اشاره دارد، التفسح فی اللغة یا تفسیح اللغة مورد استنادِ نویسندگانِ متأخر ازجمله بغدادی قرار‌گرفته است (1 / 26، 5 / 391، 9 / 532، 11 / 58؛ نیز نک‍ : نجیب، 63، 155)؛ اما تاکنون نسخه‌ای از این اثر شناسایی نشده‌است.
سزگین در دسته‌بندی حوزه‌های تخصصی او به کتابِ اخبار اعیان الحکام وی که آن را برای ابوالحسین بن ابوعمر قاضی نگاشته، اشاره‌ای نکرده است، اما از قراین می‌توان دریافت که احتمالاً این اثر، همان باشد که ابن کازرونی در توصیف اخبار المستعین باللٰه و نقش خاتم وی مورد استفاده قرار ‌داده ‌بوده است (ص 152).
در حوزۀ علوم قرآنی، وی صاحب آثار متعددی بوده (ذهبی، 2 / 173)، اما تنها نام معانی القرآن در منابع آمده است که پیش‌تر از آن یاد‌شد. اخیراً دو نسخه از آثاری که وی در این حوزه نگاشته، در کتابخانۀ مَمّا حیدرۀ تنبکتوی مالی به دست آمده‌است: منظومة فی ضبط المصحف به شمارۀ 850‘2، و مورد الظمآن که 5 نسخه از آن به شماره‌های 841‘2، 842‘2، 854‘2، 870‘2 و 916‘2 موجود است (نک‍ : مماحیدره، 3 / 1507، 1508، 1512، 1514، 1522، 1544). اعیاد النفوس فی ذکر العلم، رمضان و ما قیل فیه، و السراری الذهبیات و المسلیّات از دیگر آثاری است که منابع به وی نسبت داده‌اند (نک‍ : ابن‌ندیم، 90).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن انباری، عبدالرحمان، نزهة الالباء، به کوشش عطیه عامر، استکهلم، 1962 م؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412 ق / 1992 م؛ ابن‌طاووس، علی، سعد السعود، نجف، 1369 ق / 1950 م؛ ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیـروت، 1415 ق؛ ابن‌کازرونی، علی، مختصر التاریخ من اول الزمـان الى منتهى دولة بنی العباس، به کوشش مصطفى جواد و سالم آلوسی، بغداد، 1390 ق / 1970 م؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ بغدادی، عبدالقادر، خزانة الادب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1401-1404 ق / 1981-1984 م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1417 ق / 1997 م؛ داوودی، محمد، طبقات المفسرین، به کوشش علی محمد عمر، قاهره، 1392 ق / 1972 م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث 320-321 ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1413 ق / 1992 م؛ زرکلی، اعلام؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق / 1965 م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احمد ارنائوط و ترکی مصطفى، بیروت، 1420 ق / 2000 م؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1371 ق / 1952 م؛ کلبرگ، اتان، کتابخانۀ ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمۀ علی قرائی و رسول جعفریان، قم، 1371 ش؛ مماحیدره، عبدالقادر، فهرس مخطوطات مکتبة مما حیدرة للمخطوطات و الوثائق، به کوشش ایمن فؤاد سید، لندن، 1421 ق / 2000 م؛ نجیب، محمود، مصادر البغدادی النحویة فی خزانة الادب، دمشق، 1432 ق / 2001 م؛ نیز: GAS.

ایران‌ناز کاشیان