خربة البیضاء

خِرْبَةُ الْبَیْضاء، بازماندۀ بنایی در سوریه، در حدود 100 کیلومتری جنوب شرقی دمشق، که از شرق رو به سوی رُحبه ــ زمینی پست کـه حد شمالـی جزیرةالعرب دانسته شده است ــ قرار دارد (نک‍ : گاوبه، «خربة ... »، 10، «قصر ... »، 1-3؛ ابوالفدا، 82). زمان بنیان آن را سده‌های 5 و 6 م و دورۀ اموی دانسته‌اند (نک‍ : دنبالۀ مقاله). دربارۀ خربة البیضاء از سدۀ 13 ق / 19 م تاکنون گراهام، وتسشتاین، اپنهایم، گاوبه و دیگران تحقیق کرده‌اند (نک‍ : گاوبه، همان، 15-16, 18, 77).
خربة البیضاء بازماندۀ بنایی مربع‌شکل به اضلاع 60 متر، از سنگ بازالت است. در میان ضلع شرقی دروازه، میان 3 ضلع دیگر و گوشه‌های بنا برجهای مدور قرار داشته است (نک‍ : همو، «خربة»، همانجا، «قصر»، 42-43,78). حیاطی مربع‌شکل با اضلاع حدود 43 متر را اتاقهایی به عمق 6 / 7 متر و عرضهایی متفاوت بین 5 تا 6 / 7 متر احاطه کرده است (سواژه، «تحقیق ... »، 28؛ گاوبه، «خربة»، همانجا، «قصر»، 73، نیز دربارۀ آثار دیوار بیرونی، کیفیت، وضعیت و اندازه‌های آن، نک‍ : 29 ff.).
این ساختمان به‌عنوان کاخ صحرایی، اقامتگاه فصلی بوده است. در هر دو ضلع شمالی و جنوبی حیاط یک اتاق مرکزی و 4 اتاق تودرتو در طرفین آن، و در ضلع غربی 3 اتاق تودرتو در طرفین اتاق مرکزی قرار دارد. در دو طرف ورودی ضلع شرقی نیز دو اتاق کوچک و 4 اتاق طویل در دوسوی آنها وجود دارد که احتمالاً انبار بوده‌اند (همو، «خربة»، همانجا، «قصر»، 138؛ نیز نک‍ : نقشه). بخشی از آثار باقی‌ماندۀ پیرامونی بنا، نشان می‌دهد که بنا از درون و بیرون، ‌نمایی از سنگ قواره‌شده داشته، و فاصلۀ میان آنها با آهک و سنگهای کوچک پر شده، و در فاصلۀ هر 7 قطعه‌سنگ بر سطح دیوار، سنگی ایستاده تعبیه گردیده بوده است (نک‍ : گاوبه، «قصر»، 38-40).

بخشهای تزیینی بنا اگرچه فروریخته، نمونه‌هایی قابل توجه از آن هنوز باقی است. بخشهایی از آرایه‌های بنا در سازه‌های دیگرِ نزدیک به آن، به‌کار گرفته شده‌اند. اتاقها مخصوصاً در بخش نعل درگاه دارای تزیین فراوان با سنگ بازالت بوده است. افزون بر آن تزییناتی در طاقچه‌ها و کنگره‌ها وجود داشته است که بخشهایی از آنها برجا مانده‌اند؛ همچنین تزییناتی با نقوش هندسی، گیاهی و جانوری در طاقچه‌ها، کنگره‌ها و مانند اینها وجود داشته که بخشهایی از آنها هنوز باقی است (همان، 77-78). نقشها قابل مقایسه با دیگر نمونه‌های شامات و حتى سرزمینهای دیگرند (همان، 79-81).
برخی از پژوهشگران خربة ‌البیضاء را نمونه‌ای از گونۀ کاخهای اموی دانسته‌اند که موقعیت، نقشه، وضعیت دیوارها و ویژگیهای دیگرش مؤید آن است (نک‍ : لامنس، 345-344؛ سواژه، «یادداشتها ... »، 24-25)؛ اما نبود عناصر مشترک کاخهای اموی از‌جمله گچ‌بریها، ردیفهای ستون، ترکیب مجموعۀ اتاقها و طاقهای ضربـی، سبب شده است که هاینتس گاوبه ــ پژوهشگر باستان‌شناس ــ این کاخ را متعلق به دورۀ غسانیان و سده‌های 5 و 6 م بداند («خربة»، همانجا؛ نیز نک‍ : زکریا، 2 / 428).
به‌طورکلی تزیینات و فن ساخت این بنا، هر دو نشان از برخی فنون شامیِ محلی دارند که شاید از نمونه‌های موجود در آثاری باشکوه سرمشق داشته‌اند (گاوبه، همانجا). تزییناتْ حاکی از استاد‌کاریِ شناخته‌شده‌ای است که پیشینه‌ای روشن در سده‌های 5 و 6 م داشته است و نمونه‌های مشابه آن هنوز در شمال شرقی حماه وجود دارد (همانجا). بنابراین خربة البیضاء به طور سنتی به دورۀ اموی نسبت داده شده است (سواژه، همان، 24-26؛ لامنس، 345، حاشیۀ 1)، اما تحقیقات جدید بنیان آن را کهن‌تر می‌داند.

مآخذ

ابوالفدا، تقویم البلدان، قاهره، 1427 ق؛ زکریا، احمد وصفی، عشائر الشام، دمشق، 1403 ق؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، نجف، 1358 ق؛ نیز:

Gaube, H., Ein arabischer Palast in Südsyrien Ḫirbet el-Baiḍa, Beirut, 1974; id, «Khirbat al-Bayḍā’» EI², vol. V; Lammens, H., Etudes sur le siècle des Omayyades, Beirut, 1930; Sauvaget, J., «Châteaux umayyades de Syrie, contribution à l’étude de la colonisation ... », Revue des Etudes Islamiques, 1967, vol. XXXV; id, «Remarques sur les monuments omeyyades», JA, 1939, vol. CCXXXI
یدالله غلامی