خراسان، بنی

خُراسان، بَنی، سلسله‌ای از عربهای صُنهاجه که از 454 تا 554 ق / 1062 تا 1159 م بر تونس حکمرانی کردند. این سلسله را به سبب انتساب به خراسان، نیایشان بنی خراسان خوانده‌اند.
برای پیگیریِ چگونگی ظهور این سلسله توجه به زمینه‌های تاریخی، به ویژه در آنچه به فاطمیان مصر مربوط است، لازم به نظر می‌رسد. تا آنجا که منابع تاریخی نشان می‌دهند، روابط بنی زیری با فاطمیان مصر گرم بود، اما چندی نگذشت که شرف‌الدوله معز زیری با خلفای فاطمی بنای ناسازگاری نهاد و در 433 ق / 1042 م خود را تابع خلیفۀ عباسی خواند. فاطمیان نیز در مقابل، گروههای گوناگون بدویان بربر و قبایل هلال و سلیم را برضد زیریان بسیج کردند. آنان از مصر سفلا به مغرب کوچیدند و به تدریج به روستاها راه یافتند؛ شهرها را به وحشت افکندند و زیریان ناچار از قیروان به شهر ساحلی مهدیه رفتند. بدین‌گونه، شکوه بنی زیری شکسته شد و بسیاری از مردم افریقیه از فرمان‌برداری ملوک ایشان امتناع ورزیدند و به بنی حماد گرایش یافتند. طولی نکشید که تونس نیز از تصرف بنی زیری خارج شد (ابن خلدون، 2(6) / 334؛ نیز نک‍ : بازورث، 26). مشایخ تونس بلافاصله از ناصر بن علناس (حک‍ 454-481 ق / 1062- 1088 م) ــ یکی از امرای بنی حماد ــ خواستند تا برای حکمرانی امیری گسیل دارد. ناصر، عبدالحق بن عبدالعزیز بن خراسان را که از عربهای صنهاجه بود، به امارت آنان برگزید و از همین زمان، امارت بنی خراسان بر تونس آغاز شد (ابن خلدون، 2(6) / 334-335؛ ابن عذاری، 1 / 315).
از خاندان بنی خراسان، این افراد شناخته‌شده‌اند:

1. عبدالحق بن عبدالعزیز بن خراسان

او نخستین امیر بنی خراسان است که به فرمان ناصر بن علناس و در پی درخواست مشایخ تونس به فرمانروایی آن دیار برگزیده شد. از زندگی این امیر بیش از این دوران اطلاعی در دست نیست. در 458 ق / 1066 م تمیم بن معز با سپاه خود از مهدیه آهنگ تونس کرد و 14 ماه تونس را در محاصره گرفت؛ سرانجام، ابن خراسان با او مصالحه کرد (ابن اثیر، 10 / 50؛ ابن خلدون، همانجا؛ ابن ابی دینار، 85؛ ابن ابی الضیاف، 1 / 174-176). عبدالحق پس از این ماجرا همچنان بر سر کار بود تا در 488 ق / 1095 م درگذشت (ابن عذاری، همانجا).

2. عبدالعزیز بن عبدالحق

عبدالعزیز پس از وفات پدر در 488 ق جانشین او شد. گفته‌اند که او امیری ناتوان بود و در آغاز سال 500 ق / 1106 م چشم از جهان فرو بست (همانجا؛ ابن خلدون، 2(6) / 335).

3. احمد بن عبدالعزیز

 پس از عبدالعزیز پسرش احمد جانشین او شد. وی بلافاصله پس ازرسیدن به حکومت عموی خود اسماعیل بن عبدالحق را کشت و گفته‌اند که برخلاف پدر و نیایش، ستمگری در پیش گرفت و جمعی از مشایخ و اهالی تونس را از شهر اخراج کرد و آنان به ناچار به مهدیه و سایر شهرها کوچ کردند؛ ولی رفتار او با برخی دیگر از علما و دانشمندان دوستانه بود. او قصر بنی خراسان را در تونس بنا کرد (همانجاها).
احمد در 510 ق / 1116 م سر به عصیان برداشت و علی بن یحیی بن تمیم بن معز (حک‍ 509- 515 ق) برای سرکوب او روان شد، اما چون احمد خواسته‌هایش را برآورد، لشکر بازپس گرد‌انید (ابن اثیر، 10 / 521؛ ذهبی، 2 / 394؛ ابن خلدون، همانجا؛ ابن ابی دینار، 91).
در 514 ق نیز عزیز بن منصور صاحب بجایه (حک‍ 500- 515 ق) به تونس لشکر کشید و احمد را مجبور به اطاعت از خویش کرد، اما احمد همچنان بر منصب خویش باقی ماند، تا آنکه در 522 ق / 1128 م مطرف بن علی بن حمدون، سردار سپاه یحیی بن عزیز (حک‍ 515-547 ق) از بجایه به افریقیه راند و همۀ شهرهای آن را تصرف کرد و بر تونس نیز غلبه یافت و احمد بن عبدالعزیز را با زن و فرزند به بجایه برد (ابن عذاری، همانجا؛ ابن خلدون، 2(6) / 335-336). از آن پس از احوال این امیر اطلاعی در دست نیست.

4. ابوبکر بن اسماعیل بن عبدالحق

 پس از کشته شدن اسماعیل بن عبدالحق به فرمان احمد بن عبدالعزیز، ابوبکر فرزند اسماعیل از بیم جان به بنزرت رفت و در آنجا اقامت گزید. در 543 ق / 1148 م پس از 21 سال وقفه در امارت بنی خراسان، مردم تونس از ابوبکر درخواست کردند که امارت و پیشوایی آنان را برعهده گیرد. ابوبکر پذیرفت و به تونس رفت؛ اما هنوز 7 ماه از امارتش نگذشته بود که عبدالله بن عبدالعزیز بن خراسان وی را 
فریب داد و به قتل رسانید (ابن عذاری، 1 / 316؛ ابن ابی الضیاف، 1 / 189).

5. عبدالله بن عبدالعزیز بن خراسان

او با تزویر و نیرنگ توانست بر اریکۀ قدرت تکیه زند و مدت 10 سال بر تونس حکمرانی کند. در 553 ق / 1158 م عبدالمؤمن موحدی سپاهی به فرماندهی پسرش عبدالله از بجایه به افریقیه فرستاد. این سپاه در نبرد با سپاه عبدالله بن عبدالعزیز سخت شکست خورد و عبدالله بن عبدالمؤمن از معرکه گریخت. عبدالله بن عبدالعزیز نیز در خلال این احوال وفات یافت و امارت به علی بن احمد بن عبدالعزیز رسید (مراکشی، 228؛ ابن عذاری، همانجا).

6. علی بن احمد

او واپسین امیر بنی خراسان بود که پس از وفات عمویش عبدالله بن عبدالعزیز به حکومت رسید و مدت 5 ماه بر تونس امارت کرد. در جمادی الاول 554 / ژوئن 1159 عبدالمؤمن موحدی با نیروی دریایی مجهزی قصد تونس کرد و در نزدیکی تونس برای مردم پیام داد و از آنان خواست که به اطاعت او درآیند، اما مردم تونس مقاومت کردند. بنابراین، عبدالمؤمن جنگ را آغاز کرد. مقارن فتح شهر، برخی از بزرگان تونس به حضور عبدالمؤمن درآمدند و برای اهالی شهر امان خواستند. عبدالمؤمن پذیرفت و مقرر داشت که فرمانروای تونس و خانواده‌اش شهر را ترک کنند. پس علی بن احمد با خانوادۀ خود راهی مراکش شد. پیش از رسیدن به مراکش و در میان راه علی بن احمد وفات یافت و بدین‌ترتیب، سلسلۀ بنی خراسان منقرض شد (نک‍ ‍: ابن اثیر، 11 / 242، که این واقعه به احمد بن خراسان نسبت داده شده است و ظاهراً متن افتادگی دارد؛ نیز نک‍ : تجانی، 345-346؛ ابن خلدون، 2(5) / 444، 2(6) / 337؛ ابن ابی الضیاف، 1 / 190).

مآخذ

 ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، تونس، 1387 ق / 1967 م؛ ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، تونس، 1396 ق / 1976 م؛ ابن اثیر، الکامل؛ ابن خلدون، العبر؛ ابن عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، لیدن، 1948 م؛ تجانی، عبدالله، رحلة، تونس، 1377 ق / 1958 م؛ ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ مراکشی، عبدالواحد، المعجب، به کوشش محمد سعید عریان و محمد عربی علمی، قاهره، 1368 ق / 1949 م؛ نیز:

Bosworth, C. E., The Islamic Dynasties, Edinburgh, 1980.
مریم حسن‌دوست