خرسک

خِرْسَک، از بافته‌های رایج صنایع دستی و نوعی قالی درشت‌بافت نا‌مرغوب و بد‌نقش. خرسک بیشتر با مواد و مصالح تمام‌پشم بافته می‌شود و بافت و کاربرد آن به‌طور معمول در میان ایلات و عشایر و حتى روستاییان سرتاسر ایران متداول است. سبب نام‌گذاری این نوع قالی به خرسک این است که برخلاف شیوۀ بافت دیگر قالیها، پس از پایان بافت، پرزهای خرسک را کوتاه و پرداخت نمی‌کنند؛ از‌این‌رو، پرزهای آن چون پشم خرس آویزان است ( آنندراج). نظام قاری نویسنده و شاعر سدۀ 9 ق / 15 م، از خرسک این‌گونه یاد می‌کند: ای تکلتو به کفل‌پوش چو روزی برسی / خدمات جل خرسک برسان ایشان ‌را (ص 37). 
این نوع از قالی با پرز و خواب بلند ــ که گاهی ضخامت آن از 20 میلـی‌متـر تجـاوز می‌کنـد ــ بـه‌صورت درشـت‌بـافت‌ بافته می‌شود. غالباً بین دو ردیف گره ــ که پرز قالی را تشکیل می‌دهند ــ نخِ پود زیاد، و عمدتاً بین 3 تا 8 رشته می‌گذرانند که همین فن در نرمی آن تأثیر بسزایی دارد. نخ چله یا رشته‌های تار در خرسک بین 12 تا 15 لا درهم تنیده می‌شوند و درشت‌بافت بودن آن را بیشتر نشان می‌دهد. این دست‌بافته از نظر کیفیت مواد و بافت نسبت به سایر زیراندازها در سطح نازلی قرار دارد، زیرا از سویی از مواد اولیۀ نامرغوب بافته می‌شود و از سویی دیگر تراکم گره در آن بسیار کمتر از قالیهای شناخته‌شده است. در قالیهای ده‌بافت یا ایلیاتی‌بافت که مصرف داخلی و درون خانواری دارند، تراکم گرهها بسیار کم، و بافت آن درشت است (نصیری، 65). 
خرسک قالی کم‌ارزشی است و برهمین اساس به کار بردن واژۀ «خرسک‌باف» در بیشتر موارد، در غیاب بافندۀ چنین قالی‌ای، به منزلۀ تحقیر بافنده است. فرشهای نامرغوب و خرسکها به‌طور معمول در هر دسی‌متر مربع (یک دهم م‍‍ 2) 360 تا 500 گره دارد، و این در حالی است که فرشهای ظریف با 000‘5 تا 000‘10 گره در دسی‌مترمربع بافته می‌شوند (همو، 65-66). 
در کلیۀ نقاطی که قالی خرسک بافته می‌شود، طراحی و نقش‌اندازی آن تابع قواعد خاصی است. از نظر درشت‌بافت بودن و بی‌ظرافتی در این دست‌بافت، ارائۀ نقوش و آرایه‌های ظریف و متکثر امکان‌پذیر نیست، زیرا نگارین نمودن دست‌بافته ارتباط اساسی با ظرافت و رج‌شمار آن دارد. خرسک از نظر ساختاری، نقوش و طرحهای بسیار محدود و ساده‌ای دارد. اغلب طرحهای خرسک هندسی و ذهنی‌بافت است که عبارت‌اند از: طرحهای دوحوضه، خشتی و قالبی. در محل نقش‌اندازی، گسترۀ نقوش از حدود نقشهای اساسی و ساده همچون اشکال هندسی کوچک‌تر نسبت به طرح کلی و قاب‌بندیهای متوازی و پی‌در‌پی تجاوز نمی‌کند. در برخی موارد نیز خرسکهایی با نقش قابی در روستاهای چهارمحال و بختیاری دیده می‌شود. 
خرسک‌بافی جنبۀ تجملی و بازاری ندارد و بیشتر در میان اقشار محروم بافته می‌شود. این دست‌بافته به‌سبب نامرغوبی، خریدار و بازار مهمی نداشته، و مصرف بومی دارد (قاضیانی، 84)؛ از‌این‌رو، به‌‌طور معمول عشایری که در جریان کوچ و قشلاق و ییلاق مجال زیادی برای صرف وقت در ساخت دست‌بافته‌های ظریف و وقت‌گیر را ندارند، خرسک را برای استفادۀ خانوار می‌بافند. 
برخی خرسک را با گبه (ه‍ م) یکی دانسته‌اند. حتى بافندگان بختیاری تفاوتی اساسی چه از نظر بافت، چه از نظر شکل و نقش، میان گبه و خرسک قائل نیستند، زیرا بختیاریها رایج‌ترین طرحهای گبه‌های خود را که نقش خشتی، شطرنجی، سه‌ترنج، محرمات (خطوط راه‌راه) و کف ساده است (تناولی، 24-25)، بر روی خرسکها نیز می‌اندازند؛ اما از نظر ساختار، شیوۀ بافت و مواد به کار رفته میان خرسک و گبه تفاوتهایی وجود دارد. یکی از ویژگیهای عمدۀ خرسک به قول بافندگان «پشم ‌اندر پشم» بودن آن است، یعنی تاروپود و پُرز آن از پشم است و گاهی هم برای پرز آن از نخ پنبه‌ای استفاده می‌شود (نیرومند، 201). 
خرسک به‌طور کلی فاقد رنگهای تند و زننده است، و از این نظر، در میان سایر دست‌بافته‌ها، کیفیت و ساختاری نامطلوب دارد. در این دست‌بافته، تنش و تضادهای رنگی بسیار کم است و بیشتر رنگهای به‌کار رفته در خامۀ آن برگرفته از پشمهای خود‌رنگ است؛ از‌این‌رو‌ آن‌چنان تنوع رنگی در طرحها و نقوش آن دیده نمی‌شود. بر همین اساس، در خرسکهایی که محدودۀ رنگهای آن، همان رنگ پشمهای طبیعی است، لطف و زیبایی ویژه‌ای دیده می‌شود که تقلیل‌گرایی، جنبه‌های ابتدایی‌گونه و سادگیِ بافته، آن را مطلوب نظر گردشگران می‌نماید. خرسک در قطعهای قالیچه‌ای بافته می‌شود. اندازۀ این قالیچه‌ها به‌طور معمول 90 × 70 سانتی‌متر است و گاه اندازۀ آن به 150 × 75 سانتی‌متر نیز می‌رسد (نک‍ : آذرپاد، 235). امروزه، از این نوع دست‌بافتها برای تولید پادری و کناره در اندازه‌های مختلف استفاده می‌کنند. 

مآخذ

آذرپاد، حسن و فضل‌الله حشمتی رضوی، فرشنامۀ ایران، تهران، 1372 ش؛ آنندراج، محمد پادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1363 ش؛ تناولی، پرویز، تاچه‌های چهارمحال، تهران، 1377 ش؛ قاضیانی، فرحناز، بختیاریها، بافته‌ها و نقوش، تهران، 1376 ش؛ نصیری، محمدجواد، فرش ایران، تهران، 1382 ش؛ نظام قاری، محمود، دیوان البسه، استانبول، 1303 ق؛ نیرومند، پوران‌دخت، آموزش هنر قالی‌بافی، تهران، 1378 ش.

حسین ابراهیمی ناغانی