چیستان

چیسْتان، از انواع ادبی مشترک میان ادب شفاهی و ادب کتبی که طی آن، پدیده‌ای را در قالب پرسش، با استعاره و کنایه وصف می‌کنند و پاسخ آن را از شنونده می‌خواهند. 
چیستان معادل اصطلاح عربی لُغَز است (نک‍ : تهانوی، 2 / 1295؛ آنندراج؛ برهان ... )، و چون این سخن در زبان فارسی به صورت پرسشی بیان می‌شود و اغلب با «چیست آن؟» همراه است، آن را چیستان می‌گویند (بلوکباشی، 19؛ نیز نک‍‌ : شمس قیس، 313). در گویشهای مناطق مختلف ایران نیز معمولاً چیستانها را به صورت پرسشی، و با کلماتی که مفهوم «چیست آن؟» می‌دهد، بیان می‌کنند؛ مثلاً در هرمزگان، اغلب با «آچِن» (مخفف آن چیست؟) (سعیدی، 17)؛ در کازرون، با «ئی چِنن» (این چیست؟)؛ در دستجرد قم، با «این چیه؟»؛ در تنکابن، با «اون چی چیه؟»؛ و در اردلِ چهارمحال و بختیاری و نیز بسیاری از مناطق لُرنشین، با «یوچِنه؟» (این چیه) آغاز می‌شود (هاشمی، 71). اصطلاحات و اشعاری که از سده‌های 4 و 5 ق باقی مانده است، مانند شعر لبیبی، نیز مؤید این سخن شمس قیس رازی است که خراسانیها لغز را «چیست آن؟» می‌خوانده‌اند (نک‍ : شمس قیس، همانجا؛ یوسفی، 112).
افزون بر این، مروری بر تعاریف و وصف چیستان در دیگر کتابهای بدیع، حتى آنهایی که پیش از المعجم نوشته شده‌اند، نشان می‌دهد که بیشتر تعاریف بر عباراتی مشکل و متشابه ــ که بـه طریق پرسش و برای آزمون پرسیده می‌شود ــ تأکید دارند؛ چنان‌که رادویانی در بخش «الغاز و المحاجات» می‌نویسد: «و دیگر ازجملۀ صنعت، لغز گفتن‌ است و آن خوش است بر امتحان طبع و آزمودن خاطر» (ص 99)، یا رشید وطواط در حدایق السحر می‌نویسد: «این صنعت همان معمى است الا کی این را به طریق سؤال گویند و عجم این را چیستان خوانند» (ص 70-71).
افزون‌بر این دیدگاه که نظر بیشتر پژوهشگران است، این نظر نیز بیان شده است که «دلایل گفته‌شده برای اثبات این امر که چیستان مرکب از چیست و آن است، ناکافی و نادرست به‌ نظر می‌رسد» (شعور، 26). براساس این دیدگاه، واژۀ چیستان ریشه در واژۀ اوستایی چیستا دارد که به مفهوم دانش، معرفت، اندیشه و آگاهی است (همو، 26-27).

پیشینه

چیستان از گونه‌های کهن ادب شفاهی است که بعدها به ادبیات مکتوب نیز راه یافته است. وجود برخی ویژگیهای ادبیات شفاهی را می‌توان در برخی چیستانهای مکتوب نیز مشاهده کرد. نمونۀ آن رسالۀ یوشت فریان و اخت به زبان پهلوی است (تفضلی، 251). براساس این رساله، که حاوی کهن‌ترین چیستانهای مکتوب در فرهنگ ایران است، جادوگری به نام اخت با 70 هزار سپاهی به شهر وارد می‌شود و از ساکنان آنجا چیستان می‌پرسد و هر کس را که پاسخ نادرست می‌دهد، می‌کشد. سرانجام شخص 15ساله‌ای به چیستانهای اخت پاسخ می‌دهد و ساکنان شهر نجات می‌یابند (همو، 253-254). ازجمله چیستانهای کتاب عبارت‌اند از: کدام آفریده است که اگر بنشیند بلندتر است تا ننشیند؟ پاسخ: سگ؛ یا آن چیست که 10 پا و 3 سر و 6 چشم و 6 گوش و دو دُم و 3 خایه و دو دست و 3 بینی و 4 شاخ و 3 پشت دارد و زندگی و تغذیۀ جهان از او ست؟ پاسخ: یک جفت گاو و مرد برزگر همراه آن دو؛ یا آن چیست که خشک است و نسوزد و آن چیست که تر است و بسوزد؟ پاسخ: خاک و پیه (همانجا). 
کهن‌ترین چیستان مکتوب شناخته‌شده در زبان فارسی از رودکی است: لنگِ دونده است گوش نی و سخن‌یاب / گنگِ فصیح است چشم نی و جهان‌بین / / تیزی شمشیر دارد و روش مار / کالبد عاشقان و گونۀ غمگین (ص 21). از شاعران معاصرِ رودکی، مانند ابویحیى چغانی و منجیک ترمذی نیز چیستانهایی باقی مانده است (اداره‌چی، 181، 197).
در شاهنامۀ فردوسی، ضمن داستان زال و رودابه، موبدان در مجلس منوچهر برای آزمودن زال، 6 چیستان از وی می‌پرسند که یکی از آن چیستانها بدین شرح است: دگر موبدی گفت کای سرفراز / دو اسب گران‌مایه و تیزتاز / / یکی زو به کردار دریای قار / یکی چون بلور سپید آبدار / / به رنج‌اند و هر دو شتابنده‌اند / همان یکدگر را نیابنده‌اند (1 / 247)؛ پاسخ: شب و روز.
چیستانهای ادب مکتوب، مانند چیستان یادشده، نخست ساده و عاری از پیچیدگی، و غالباً کوتاه بودند، اما به‌تدریج و با گرایش ادبیات مکتوب به سمت تصنع و تکلف، دچار پیچیدگی شدند. اوج این پیچیدگیها در دورۀ صفوی است که برای حل چیستانها، کتابهای راهنما نوشته شد. اگر درگذشته، برخی شاعران برای تفنن دست به سرایش چیستان می‌زدند، در دورۀ صفوی شاعرانی بودند که کارشان فقط چیستان‌گویی بود (نک‍ : صفا، 5 (1) / 625-626). برخی از چیستانهای ادب مکتوب‌، که ساخت و پرداختی ساده و روشن، و قالب و معنایی فهم‌پذیر برای عام داشتند، از زبان و قلم شاعران به میان تودۀ مردم راه یافته، و بر زبان مردم کوچه و بازار درآمده‌اند، مانند این چیستان: چیست آن لعبت پسندیده / جامۀ سرخ و سبز پوشیده / / در میان دو قاشق چوبی / با هزار ناز وغمزه خوابیده؟ (پاسخ: پسته؛ بلوکباشی، 23). برخلاف چیستانهای مکتوب، چیستانهای ادبیات شفاهی که هم به نظم و هم به نثرند، ساختی بسیار ساده دارند و موضوعات آنها برگرفته از زندگی روزمرۀ مردم است.
شمار فراوانی از چیستانهای غیرمکتوب به‌عنوان بخشی از ادبیات شفاهی در سالهای گذشته به همت برخی از پژوهشگران جمع‌آوری و چاپ شده، که از آن جمله است: لغز: شامل لغزها، معماها، واگوشکها (1340 ش) و چیستان در ادبیات فارسی (1350 ش) از محمدجواد بهروزی؛ هنگی ایسه، هنگی نیه (1352 ش) از محمد بشرا دربارۀ چیستانهای گیلکی؛ قوشماجالار، تاپماجالار (متلها و چیستانها) (بی‌تا) از صمد بهرنگی و بهروز دهقانی مربوط به چیستانهای آذری؛ چیستان‌نامۀ دزفولی از محمدعلی امام‌اهوازی؛ و چیستان، لغز، معما (1379 ش) از نصرالله آژنگ. ابوالقاسم انجوی شیرازی نیز از دهۀ 1340 ش در برنامۀ «فرهنگ مردم» رادیو، مردم را به ارسال چیستانهای محلی خود به این برنامه تشویق نمود که حاصل آن مجموعه چیستانهایی است که در آرشیو «فرهنگ مردم» رادیو باقی مانده، و با نام چیستان، مقبول دیروز، مغفول امروز (1390 ش) به چاپ رسیده است.

مآخذ

 آنندراج، محمد پادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1363 ش؛ اداره‌چی‌گیلانی، احمد، شاعران هم‌عصر رودکی، تهران، 1370 ش؛ برهان قاطع؛ بلوکباشی، علی، مقدمه بر چیستان‌نامۀ دزفولی محمدعلی امام‌‌اهوازی، تهران، 1379 ش؛ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1376 ش؛ تهانوی، محمد اعلى، کشاف اصطلاحات الفنون، به کوشش اشپرنگر، کلکته، 1862 م؛ رادویانی، محمد، ترجمان البلاغة، به کوشش احمد آتش و محمدتقی بهار، تهران، 1362 ش؛ رشید وطواط، محمد، حدایق السحر فی دقایق الشعر، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1308 ش؛ رودکی، دیوان، به کوشش منوچهر دانش‌پژوه، تهران، 1374 ش؛ سعیدی، سهراب، چیستانهای هرمزگان، قم، 1387 ش؛ شعور، اسدالله، «ریشه‌های نمود ادب شفاهی چیستان در فرهنگ اوستایی»، فصلنامۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی، تهران، 1382 ش، شم‍ 2؛ شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش محمد قزوینی و محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1327 ق / 1909 م؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1387 ش؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی‌مطلق، تهران، 1386 ش؛ هاشمی فشارکی، علیرضا، «چیستان، مقبول دیروز، مغفول امروز»، نجوای فرهنگ، تهران، 1386 ش، س 2، شم‍ 3؛ یوسفی، غلامحسین، یادداشتهایی در زمینۀ فرهنگ و تاریخ، تهران، 1371 ش.

علیرضا هاشمی فشارکی