چلچلا

چِلْچِلا، یکی از مراسم مذهبی ماه محرم در شهر مُجِن، از توابع بسطام شاهرود، که تمام آن مراسم بر بنیاد نور، و خطبه‌هایی از نوع دعا و نیایش برگزار می‌گردد. 
اهالی شهر کوهستانی مجن که از شب دوم تا شب دهم ماه محرم، در صحن دو تکیۀ بزرگ بالا و پایین شهر ــ که به همین نامها نیز نامیده می‌شوند ــ با غروب آفتاب، مراسم چلچلا (چلچراغ) برگزار می‌کنند و به گوش‌کردن متن دعا و نیایشهایی می‌نشینند که همۀ خواسته‌هایشان در متن آن، نیز در خطبه‌هایی مستتر است که در پی آن دعا خوانده می‌شود. برای این منظور، خادمان هریک از این تکیه‌ها پس از آب‌و‌جارو‌کردن صحن تکیه، محوطۀ آن را با چند تخته گلیم و جاجیم فرش می‌کنند. یکی از عناصر اصلی این مراسم نوری است که از آن برمی‌خیزد؛ از‌این‌رو، چهل‌پایۀ چراغ لاله را که هرکدام شمعی در میان آن روشن است، برای برگزاری مراسم به صحن می‌آورند و در یک ردیف قرار می‌دهند. 
برای شروع مراسم، خادمان هریک از تکیه‌ها برای ادای احترام و تواضع، مقابل چراغها و رو به جمعیت می‌ایستند. بابای تکیه که از ریش‌سفیدان محترم تکیه است، شروع به اجرای بخش اساسی مراسم می‌کند که همان خواندن دعا و ایراد خطبه‌ها ست. جایگاه مردان در صحن تکیه، و جایگاه زنان و دختران در بامهای پلکانی‌شکل اطراف تکیه است. اهالی بر این باورند که دعا به هنگام غروب آفتاب، به‌‌خصوص در طول دهۀ محرم، اجابت می‌شود. همۀ مراسم چلچلا در متن دعای اول مخصوص این مراسم و خطبه‌های نیایشی و استدعایی پس از آن است که بابای تکیه از نسلهای پیش فرا‌گرفته و حفظ کرده است، و در این مراسم با صوتی دل‌‌نشین و حزن‌انگیز و با ضرب‌آهنگی خاص از نوع نثر مسجع، می‌خواند. متن دعا چنین است: «بسم اللّٰه الرحمٰن الرحیم، اللّٰهم ارزقنا زیارة الحسین علیه‌السلام فی هٰذه السنة، اللّٰهم العن اول ظالم حق محمد و آل محمد و آخر تابع له علیٰ ذلک، اللّٰهم العن العصابة التی جاهدت الحسین علیه‌السلام و شایعت و بایعت علیٰ قتله، اللّٰهم العنهم جمیعاً». 
متن سادۀ این دعا که به پایان می‌رسد، متن درخواستها در چهارچوب چند خطبه ایراد می‌گردد. ساختار کلامی این خطبه‌های تقریباً بلند، ضرب‌آهنگی خاص و شعرگونه دارد که برای ادای آنها حافظه‌ای بسیار قوی و صدایی‌گیرا لازم است و بیان آنها در جمع‌کردن و به شور آوردن مردم، فقط از عهدۀ عدۀ معدودی بر‌می‌آید. این نوع خطبه‌ها عنصر خاصی را در فرهنگ و ادب مردمی تشکیل می‌دهند که گویای عمق باورهای مذهبی مردم‌اند خطبۀ اول چنین است: «جهت ترویح ارواح جمیع انبیا و اولیا و اوصیا و صلحا، به‌خصوص روح مقدس مطهر منور حضرت خاتم‌الانبیا و زبدة الاصفیاء و الاولیاء و سید دو سرا و شفیع روز جزا، معنی یاسین و طه و رفرف‌سوار قاب قوسین او ادنى، نور چراغ هدایت و شمع فانوس شرافت و مشکوٰة بزم عدالت و مصباح مجلس کرامت و فضل واسع ربّانی و منبع جود یزدانی و منور به انوار آسمانی و فیض نافع سبحانی و مظهر معانی و اسماء‌الحسنى، اَعنی حضرت خاتم‌الانبیاء صاحب الوقار و السکینة المدفون بارض المدینة فاتحة مع الصلوات». 
پس از هر خطبه‌ای از مردم می‌خواهند که صلواتی با فاتحه‌ای همراه کنند. هر خطبه‌ای تقریباً به یک یا چند تن از معصومان نظر دارد: «از جهت نثار روح وصی مطلق و خلیفۀ بر‌حق، رئیس الموحدین و امام المتقین و مولی الصالحین امیرالمؤمنین و حجة الله فی السمٰوات و الارضین، حیدر الکرار و قاتل الکفار و الفجار، قسیم الجنة و النار، امام المشارق و المغارب، صاحب المفاخر مولانا و مولی الکونین علی بن ابی طالب صلوات الله علیه فاتحة مع الصلوات»؛ «از جهت نثار ارواح جمیع انبیا و اولیا و صلحا و شهدا و هفتاد و دو تن شهدای صحرای کربلا، به‌خصوص روح کثیرالفتوح مطهر منور مقدس گلگون‌قبای صحرای نینوا، مظلوم‌آل‌عبا و قتیل فرقۀ اشقیا، شهید دار فنا و شفیع روز جزا، المذبوح من القفاء، خامس آل‌عبا، زینت‌بخش آغوش مصطفى، نور دیدۀ مرتضى، سرور سینۀ فاطمۀ زهرا، اخ الحسن المجتبى، ریحانة رسول الثقلین، مولانا و مولی الکونین ابا عبدالله الحسین ارواحنا و ارواح العالمین له الفداء فاتحة مع الصلوات»؛ «ذریۀ احمد مختار، وارث حیدر کرار، امام المختار، اعنی حضرت با رفعت و شوکت، صاحب الامر و العصر و الزمان، خلیفة الرحمان شریک القرآن امام الانس و الجانّ و مظهر الایمان و مظهر العدل و الجود و الاحسان و دافع الشر و الجور و الطغیان صلوات الله علیه و على آبائه و اجداده، اُمناء الملک المنّان فاتحة مع الصلوات». 
از این پس، خطبه‌ها به خادمان علمی و آموزشی دین و مذهب نظر دارد: «از جهت قبولی طاعات و عبادات علمای کرام و فقهای اعلام و سادات ذوی العزّ و الاحترام و کافّة الانام من الخواص و العوام، خصوصاً مراد مرادمندان و حاجت حاجتمندان و شفای جملۀ بیماران، خصوص بیماران این قریه، و ادای قروض جمیع قرض‌داران، علی‌الخصوص قرض‌داران این قریه، و خلاصی و نجات اُسرای مسلمانان، صحت و سلامت جمیع مسافران برّ و بحر عالم، به‌خصوص حجّاج بیت الله الحرام و زائران قبور مراقد ائمۀ انام علیهم آلاف التحیة و السلام، عافیت و رفاه این بلد و سایر بلدان مسلمانان فاتحة مع الصلوات». 
خطبه‌های ‌بعدی برای خادمان اجرایی مراسم است که با این متنها بیان می‌شود: «از جهت قبولی خدمات خدّام والامقام و فراشان و سقایان عزت‌نشان و پیش‌خدمتان با‌احتشام و چراغچیان ضیاء عینان و طباخان و قهوه‌چیان و جاروب‌کشان و مستمعان و روضه‌خوانان و نوحه‌خوانان و سینه‌زنان و باقی خدمۀ فرزند ارجمند حضرت خیرالانام علیه آلاف التحیة و السلام فاتحة مع الصلوات، جهت آمرزش والدین حاضرین و غایبین و واقفین و این کمترینِ این حسینیۀ الٰهی، به حق حضرت ابا‌عبدالله خدام این بزرگوار در هرجا که هستند و خدمت می‌کنند، اولاً عمل بی‌ریا به همۀ ایشان کرامت فرماید، مخصوصاً خدام این حسینیه، به‌حرمت سید‌الشهداء قسم می‌دهمت که خدمت ایشان را قبول فرمایی و اسم ایشان را در زمرۀ خدمتگزاران و نوکران و عزاداران آن حضرت ثبت و درج فرمایی و جملۀ خدمات ایشان را قبول نظر فیض‌آثار آن بزرگوار بفرمایی و خدامی که در این حسینیه خدمت کرده‌اند و سر به تیرۀ تراب کشیده‌اند، همه را با اصحاب آن بزرگوار محشور بفرمایی و همه را غریق رحمت خود بفرمایی ... ». 
در خطبه‌ها واقفان نیز فراموش نمی‌شوند، به‌خصوص واقفان همان تکیه‌ها که در این خطبه‌ها از آنها با عنوان حسینیه نام برده می‌شود: «واقفین عزای فرزند پیغمبر (ص) را در هرجایی از عالم که وقف کردند، علی‌الخصوص واقفین این حسینیه که سر به تیرۀ تراب کشیدند، همه را در درجات عالیه با پیغمبر آخرالزمان محشور بفرمایی، و آنان که در قید حیات‌اند، طول عمر و توسعۀ رزق کرامت فرمایی؛ الٰهی! صد در دنیا و هزار در آخرت به ایشان عوض کرامت فرمایی و زائرین و خادمین این حسینیه که ذکر مصیبت و خدمت می‌کنند، از همه قبول بفرمایی و اسم ایشان را در زمرۀ تعزیه‌داران و خدمتکاران آن بزرگوار ثبت و درج بفرمایی، بحق محمد و آله فاتحة مع الصلوات». 
چون زائران و خادمان و عزاداران نذوراتی را نیز از نوع نان و پنیر و جز اینها در درون سفره‌ها برای این مراسم می‌آورند، خطیب یا بابای تکیه برای آنها نیز دعا می‌کند: «قبولی نذورات، دفع و رفع کل بلیات، برآمدن حاجات تندرستی و سلامتی صاحب این نذورات، الٰهی! به‌حق حضرت ابا‌عبدالله، اولاً حاجات ایشان روا بفرما؛ الٰهی! عوض این نذورات از طعامها و شرابهای بهشتی به والدینشان کرامت بفرما و بازماندگانشان را طول عمر و توسعۀ رزق کرامت بفرما ... الٰهی! اطفال ایشان را به کمال پیری برسان ... جوانانشان را به علی اکبر حسین علیهما‌السلام ببخشای و والدینشان را رحمت فرما ... و از سر تقصیر گناهان صغیره و کبیرۀ همۀ ما درگذر ... و همۀ ما را به پیغمبران عظام محشور فرما ... بحق محمد و آله الطاهرین فاتحة مع الصلوات». 
پس از اتمام خطبه، چراغها را دست‌به‌دست می‌گردانند و می‌بوسند و به طرف اتاق تکیه می‌فرستند تا به داخل اتاق تکیه انتقال یابد. در پایان مراسم، یک تن از خدام برای شور‌آفرینی و ذکر صلوات در جمع می‌خواند: «اول به مدینه مصطفى (ص) را صلوات / دوم به نجف علی (ع) شیر خدا را صلوات / سوم به امام حسن (ع) که زهرش دادند / چهارم به شهید کربلا را صلوات / در کربلا به شمر ملعون لعنت / در طوس غریب‌الغربا (ع) را صلوات». 
پس از خواندن دعا و ذکر صلوات، قسمتهایی از زیارت عاشورا نیز خوانده می‌شود و جمعیت همگی برای سلامتی و تعجیل در ظهور امام زمان (ع) و شفای مریضها دعا می‌نمایند. در این هنگام، خدام تکیـه سفره‌های حاوی نان، پنیر و جز آن را که اهالی آورده‌انـد، خالی نموده، تکه‌ای قند یا نبات به‌جهت تبرک، در میان سفره‌های آنان قرار می‌دهند (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : ه‍ د، شمع؛ چراغ). 

مآخذ

حسنی، حمیدرضا، تحقیقات میدانی؛ نصیری، معصومه، مجن، بهشت پنهان، تهران، 1389 ش.

حمیدرضا حسنی