اقیانوس

یخ

شکل‌گیری یخ یک ویژگی حرارتی طبیعی آب است و در جابه‌جایی آب در اقیانوسها نقش مهمی ایفا می‌کند، به این ترتیب که با افزایش چگالی آبهای زیر یخ، به جابه‌جایی عمودی کمک می‌نماید. در اقیانوس، دوگونه یخ وجود دارد: یخ دریا که با انجماد آب دریا شکل می‌گیرد؛ و یخی که از خشکی نشئت می‌گیرد، مانند کوهها و جزایر یخی. 
میزان شوری یخ دریا، درنتیجۀ فرایندهای شکل‌گیری آن، کمتر از آبهایی است که از آنها پدید می‌آید. خروج نمک از یخ دریا همچنان ادامه دارد، به گونه‌ای که یخهای قدیم‌تر شوری کمتری دارند. 
سرعت شکل‌گیری یخ دریا به دمای سطحی، عمق پوشش برفی و نیز گردش گرمایی در آبهای زیرین بستگی دارد. در مرکز قطب شمال، ضخامت پوشش یخی یک فصل در حدود دو متر است. اگر این یخ در هر فصل شکسته یا ذوب نشود، سرانجام، در طی 5 تا 8 سال، به ضخامت متعادلی با 3 تا 4 متر می‌رسد. در قطب جنوب، یخ دریای همیشگی تنها در دریای وِدِل و نوار باریک پیرامون قارۀ قطب جنوب دیده می‌شود. بیشتر یخ دریای قطب جنوب فصلی است و ضخامت آن تا اواخر ماه اکتبر به 5 / 1 متر می‌رسد. 
مرز یخ دریا بسیار متغیر است. انحرافات 300‌کیلومتری شمال یا جنوبِ حد میانگین در دریاهای نروژ و گرینلند غیرمعمول نیست. در اواخر تابستان و زمستان، میانگین وسعت یخ دریا در اقیانوس منجمد شمالی به‌ترتیب 9 و 12 میلیون کمـ2 است. این میزان برای اقیانوس منجمد شمالی به‌ترتیب 4 و 20 میلیون کمـ2 برآورد می‌شود. میانگین حجم کلی یخ دریای کرۀ زمین در حدود 40 تا 50 هزار کمـ3 است، و میزان کلی انجماد و ذوبی که در یک سال رخ می‌دهد، در حدود 30 هزار کمـ3 تخمین زده می‌شود. 
جزایر یخ، که شماری از آنها در آبهای اقیانوس منجمد شمالی یافت می‌شود، صفحات سنگین بسیار ضخیم‌تر از یخ دریا هستند. ضخامت آنها گاه به 50 متر می‌رسد که تنها 5 متر آن در بالای سطح آب قرار دارد. مساحت بزرگ‌ترین جزیرۀ یخ شناخته‌شده در حدود 000‘1 کمـ‌2 است. بخش عمدۀ این جزایر در نتیجۀ شکستن یخ فلات قاره شکل می‌گیرند که با ساحل شمالی جزیرۀ الزمیر هم‌مرز است. 
کوههای یخ از جدایی بخشهایی از یخچالها با یخهای خشکی تشکیل می‌شوند و به دریا می‌رسند. مهم‌ترین منبع کوههای یخ در دریاهای شمالی، یخچالهای دره‌ای گرینلند است که سالانه 12 تا 15 هزار کوه یخ قابل توجه پدید می‌آورد. کوههای یخی در اقیانوس منجمد جنوبی از یک دیوارۀ یخی تشکیل می‌شوند که از خشکی به درون اقیانوس کشیده شده است. طول کوههای یخی این اقیانوس، به‌سبب منشأشان، بیشتر از ارتفاعشان است و در مواردی به دهها کیلومتر می‌رسد. به همین سبب بیشتر آنها را کوههای میزمانند می‌خوانند. 

جریانات آب

جریان عمومی اقیانوسها میانگین حرکت آب را مشخص می‌کند و مانند چرخۀ اتمسفر شکل ویژه‌ای دارد. نوسان جزر و مد و امواج جدا از این جریانات هستند و بخشی از جریان عمومی شمرده نمی‌شوند. گردش اقیانوس آبها را با ویژگیهای متفاوتی چون شوری و حرارت، در درون شبکۀ پیوستۀ اقیانوسها جابه‌جا می‌کند و بخش مهمی از نوسان گرما و آب شیرین اقلیم جهانی شمرده می‌شود. سرعت حرکتهای افقی آب، که جریان خوانده می‌شوند، بین چند سانتی‌متر تا 4 متر در ثانیه است. شدت جریانها با افزایش عمق کاهش می‌یابد. سرعت حرکتهای عمودی، که بیشتر به بالارفتن و پایین‌آمدن آب اطلاق می‌گردد، بسیار کمتر، و در حدود چند متر در ماه است. 
گردش آب اقیانوس انرژی خود را در سطح آب و از دو منبع گوناگون دریافت می‌کند که دو گونه گردش را مشخص می‌نمایند: گردش بادرانده، که با فشار باد در سطح دریا ایجاد می‌شود؛ و گردش دماشوری، که در اثر تفاوت ایجادشده در چگالی آب در سطح دریا به دنبال تبادل حرارت و آب اقیانوس با اتمسفر ایجاد می‌شود. این دو گونه گردش آب از یکدیگر مستقل نیستند. گردش بادرانده در لایه‌های سطحی، قدرت بیشتری دارد. گردش دماشوری با سرعتی در حدود یک سانتی‌متر در ثانیه، بسیار کندتر است؛ اما این گردش تا بستر دریا ادامه می‌یابد و جریاناتی را پدید می‌آورد که اقیانوس جهانی را در بر می‌گیرند. 
گردش عمومی آب اقیانوسها به‌وسیلۀ معادلۀ حرکت (یکی از قوانین بنیادی مکانیک نیوتن) کنترل می‌گردد که برای حجم پیوسته‌ای از آب به کار برده می‌شود. افزون بر نیروی جاذبه، فشار شیب افقی، نیروی گریز از مرکز و نیروی اصطکاک، مهم‌ترین نیروهایی‌اند که یا موجب جریان اقیانوسها می‌شوند یا بر آنها اثر می‌گذارند. 

منابع

هر سال میلیونها تن از انواع ماهی خوراکی و صدف از اقیانوسها صید می‌گردد. صید بی‌رویۀ برخی گونه‌ها، موجب بروز خطر انقراض این گونه‌ها شده است. در سدۀ 20 م، نیاز به آب برای مصارف داخلی و کشاورزی به‌شدت افزایش یافت. ازاین‌رو، نمک‌زدایی آبهای اقیانوس بیش از پیش، مورد توجه قرار گرفت. امروزه بیش از 500‘ 3 کارخانۀ تصفیۀ آب در سراسر دنیا روزانه بیش از 8 بیلیون لیتر آب تصفیه‌شده تولید می‌کنند. همچنین فناوریهای نوینی برای استفاده از نیروی آب اقیانوسها به‌منظور تولید انرژی پدید آمده است. ازجملۀ این انرژیها می‌توان به انرژی برقابی و انرژی گرمایی اشاره کرد. 
حوضه‌های اقیانوسی دارای ذخایر سرشاری از مواد معدنی هستند. از نیمۀ دهۀ 1950 م، استخراج نفت و گاز از اقیانوسها آغاز شد. رودخانه‌های جهان سالانه بیلیونها تن مواد معدنی را به اقیانوسها می‌ریزند. گشایش بستر اقیانوسها و فورانهای آتشفشانی نیز میلیونها تن مواد معدنی بر این مقدار می‌افزایند. باد نیز موادی را به اقیانوسها وارد می‌کند. سولفور، فسفات، خاک رس، منگنز و کبالت از مهم‌ترین مواد معدنی اقیانوسها هستند. 

مآخذ

Americana, 2006; Britannica, 2010.
بخش جغرافیا