اقتصاد، شورای عالی

اقتصاد، شورای عالی \šowrā-ye ālī-ye eqtesād\، (نام شورا چند بار تغییر یافته است)، از باسابقه‌ترین نهادهای مشاوره‌ای و تصمیم‌گیری در امور اقتصادی کشور که با هدف متمرکزساختن مطالعات، بررسی، نظارت، هدایت و هماهنگی در زمینۀ اقتصاد تشکیل شده است. 
نخستین اساسنامۀ این نهاد با عنوان اساسنامۀ «شورای اقتصادی»، به پیشنهاد ادارۀ کل تجارت در 4 ماده و یک تبصره، در 11 فروردین 1316، به تصویب هیئت وزیران رسید (مجموعۀ قوانین ... 1316 ش، 132). در مادۀ 1 اساسنامه، هدف از ایجاد شورای اقتصادی، متمرکزکردن مطالعات اقتصادی و استفاده از نظر و اطلاعات اشخاص بصیر و باصلاحیت در اقتصاد عنوان شده است. ریاست شورا با رئیس‌الوزرا، و شمار و ترکیب اعضای شورا در مصوبۀ 1316 ش از این قرار بود: 11 عضو، متشکل از رئیس‌الوزرا، وزیر مالیه، رئیس کل فلاحت، رئیس کل صناعت، رئیس کل تجارت، رئیس هیئت نظارت بر شرکتها، رئیس بانک ملی، رئیس بانک فلاحتی و 3 عضو دیگر از اشخاص باصلاحیت که با تصویب هیئت وزیران به مدت یک سال تعیین می‌شدند (همانجا). دولت ایران با این اساسنامه برای نخستین بار به‌طور رسمی و به‌شیوۀ جدید، دارای طرح و «نقشۀ اقتصادی» شد (در آن زمان به برنامه، «نقشه» می‌گفتند). 
 نخستین جلسۀ شورای اقتصادی در 2 اردیبهشت 1316 تشکیل، و ابوالحسن ابتهاج به ریاست دبیرخانۀ آن منصوب شد، اما بروز موانعی بر سر راه فعالیت شورا و ظاهراً کارشکنیهای وزارت مالیه، باعث شد که شورا پس از برگزاری 10 جلسۀ مرتب که با حضور نخست‌وزیر در محل عمارت نخست‌وزیری و به‌منظور تهیۀ برنامه برای کارهای مملکت تشکیل می‌شد، تعطیل شود (ابتهاج، 1 / 302-303). در دورۀ جنگ جهانی دوم و تأثیرهای آن بر اقتصاد جهان و ایران، دولت وقت درصدد تشکیل شورایی به نام شورای عالی اقتصاد برآمد (تاریخچه ... ، 11-12)، و به همین منظور هیئت وزیران در 23 مرداد 1323 در کابینۀ محمدساعد مراغه‌ای، اساسنامۀ «شورای عالی اقتصاد» را به تصویب رساند. در مادۀ 1 اساسنامه آمده است: شورای عالی مرکب از 24 نفر خواهد بود که 18 نفر آن طبق پیشنهاد نخست‌وزیر از میان اشخاص بصیر و مطلع در امور اقتصادی، اجتماعی و فنی به مدت 3 سال از طرف هیئت وزیران انتخاب، و 6 نفر دیگر با اکثریت دو ثلث آراء همان 18 نفر و برای همان مدت تعیین خواهند گردید (مجموعۀ قوانین ... 1323 ش، 30-31). مادۀ 9 اساسنامۀ مصوب 1323 ش، وظیفۀ اصلی شورای عالی اقتصاد را در این زمینه‌ها تعیین کرد: 1. تثبیت نرخها، 2. تثبیت ارزش پولی، 3. تشویق و تکثیر تولید محصولات کشاورزی و جز آنها (همانجا). اما مصوبۀ مرداد 1323 هیئت وزیران اجرا نشد. 
در 18 دی 1323، دولت مجدداً مکلف گردید شورایی را با نام «شورای عالی اقتصادی»، براساس طرح مرداد 1323 و با اصلاحات لازم، تشکیل دهد. هدف از تشکیل این شورای عالی تنظیم و تهیۀ نقشۀ اقتصادی علمی متناسب با احتیاجات فوری کشور، منع فرار سرمایه از ایران، و تشویق صادرات و صرف عایدات آن در راه تولید ثروت، عنوان شد (مجموعۀ قوانین موضوعه ... ، 6). مصوبۀ 18 دی 1323 در جلسۀ 8 فروردین 1324 با عنوان «شورای عالی اقتصادی» به تصویب نهایی رسید (مجموعۀ قوانین ... 1324 ش، 160). در اساسنامۀ 8 فروردین 1324، تغییر قابل توجهی در خصوص فعالیت یا اهداف شورا صورت نگرفت، فقط عنوان شورا از شورای عالی اقتصاد به شورای عالی اقتصادی تغییر، و شمار اعضا از 24 به 25 تن افزایش یافت و رئیس انجمن شهر تهران هم به عضویت شورا درآمد (همانجا). 
تا 1334 ش تغییری در ساختار و وظایف شورای عالی رخ نداد. هیئت وزیران در 22 آذر 1334 در اساسنامه تغییراتی داد و از شورا با نام «شورای عالی اقتصاد» یاد شد (مجموعۀ قوانین ... 1334 ش، 461). در مادۀ 1 آن، هدف از تشکیل شورای عالی اقتصاد، تمرکز امور اقتصادی کشور، اتخاذ سیاست اقتصادی و ایجاد هماهنگی در امور مالی و اقتصادی عنوان شد. ترکیب شورای عالی 7 تن، شامل وزیر دارایی، وزیر بازرگانی، وزیر صنایع و معادن، وزیر کشاورزی، وزیر کار، مدیرعامل سازمان برنامه و مدیرکل بانک ملی ایران، پیش‌بینی گردید (همانجا). این تغییر عمدتاً به‌سبب تغییر در نام و فعالیت وزارتخانه و تفکیک وظایف جدید وزارتی بود. اساسنامۀ مصوب 24 آذر 1334 در 26 اردیبهشت 1335 بار دیگر تغییر کرد؛ دبیرکل شورای عالی اقتصاد به اعضا افزوده شد و شمار آنها به 8 تن رسید (مجله ... ، 8). در 25 خرداد 1336، افزوده‌شدن وزرای راه، گمرکات و انحصارات، و وزیر کشور به تصویب رسید و شمار اعضا به 12 تن افزایش یافت (مجموعۀ قوانین ... 1336 ش، 138). 
در آغاز برنامۀ پنجم عمرانی، قانون برنامه و بودجۀ کشور (مصوب 10 اسفند 1351) برای هدایت‌کردن امور اقتصادی و هماهنگ‌ساختن آن، دو رکن را پیش‌بینی کرد: 1. شورای اقتصاد؛ 2. سازمان برنامه (مجموعۀ قوانین بیست ... ، 6 / 2751، 2753). سازمان برنامه در برنامۀ پنجم به مؤسسه‌ای دولتی با وظایف خاص تبدیل شده، و شورای عالی اقتصاد در این دوره نقش مرجع هدایت‌کننده و هماهنگی امور اقتصادی کشور را در سطح عالی بر عهده گرفته بود (اقتداری، 159). بر اساس تبصرۀ قانون برنامه و بودجه (مصوب اسفند 1351)، سازمان برنامه به‌عنوان دبیرخانۀ شورای اقتصاد انتخاب شد (مجموعۀ قوانین بیست ... ، 6 / 2753). 
وظایف شورا براساس مصوبۀ اسفند 1351 تعیین هدفهای کلی برنامه‌های عمرانی کشور، بررسی خط‌مشیهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به‌منظور طرح در هیئت وزیران، بررسی بودجۀ کل کشور، بررسی و تأیید توجیه اقتصادی طرحهای پیشنهادی برای استفاده از تسهیلات مالی خارجی، قیمت‌گذاری کالاها و خدمات تولیدی شرکتهای دولتی، توزیع یارانه‌ها و چند وظیفۀ دیگر تعیین گردید (همان، 6 / 2752-2753). 
در ساختار تشکیلاتی جدید شورا، کمیسیون شورا پس از اعضای اصلیِ شورای عالی اقتصاد قرار دارد که از معاونان و نمایندگان معرفی‌شده از سوی اعضای اصلی تشکیل می‌شود و ریاست این کمیسیون با معاون سازمان برنامه است. این کمیسیون وظیفۀ بررسی کارشناسی درخواستهای رسیده را بر عهده دارد. پس از این کمیسیون، دبیرخانۀ شورا مسئول تهیۀ گزارش و ارسال آن به اعضا، تکمیل اطلاعات اولیه، پیگیری، هماهنگی با دفترهای سازمان برنامه و وزارتخانه‌ها، و تهیۀ ابلاغهای مربوط به تصمیمات اتخاذشده در شورای اقتصاد است (همانجا). 
پس از انقلاب اسلامی و تحولات دیگر در ساختار اداری کشور و ادغام‌شدن سازمان برنامه و بودجه با سازمان امور اداری و استخدامی، و تشکیل نهاد جدیدی به نام سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، شورا دستخوش تغییرات تازه‌ای شد. براساس مصوبۀ 18 تیر 1386 هیئت دولت، چند شورای عالی، ازجمله شورای عالی اقتصاد، در هم ادغام شدند و شورای تازه‌ای با وظایف و مسئولیتهای جدید با نام «شورای عالی مدیریت و برنامه‌ریزی اقتصادی» تشکیل شد.

مآخذ

ابتهاج، ابوالحسن، خاطرات، تهران، 1371 ش؛ اقتداری، علی‌محمد، سیر تحول سازمانهای اقتصادی، تهران، 1336 ش؛ تاریخچۀ تنظیم برنامۀ هفت‌سالۀ عمران و آبادی ایران، ضمیمۀ مجلـۀ بانک ملی ایران، تهران، 1327 ش، شم‍ 98؛ مجلۀ اطاق بازرگانی، تهران، 1335 ش، شم‍ 39؛ مجموعۀ قوانین بیست و سومین دورۀ قانون‌گذاری، تهران، 1351 ش؛ مجموعۀ قوانین سال 1316 ش، تهران، وزارت کشور؛ مجموعۀ قوانین سال 1323 ش، تهران، 1338 ش؛ مجموعۀ قوانین سال 1324 ش، تهران، وزارت کشور؛ مجموعۀ قوانین سال 1334 ش، تهران، وزارت کشور؛ مجموعۀ قوانین سال 1336 ش، تهران، وزارت کشور؛ مجموعۀ قوانین موضوعه و مصوبات دورۀ چهاردهم قانون‌گذاری، تهران، 1322-1324 ش. 

کامران قدیرلی