آقاجان

آقاجان \āqā-jān\، نام حداقل 4 موسیقی‌دان دورۀ قاجار که هویت آنها با ابهام همراه است. دو تن از آنها نوازندۀ تنبک بوده‌اند و خالقی برای آنکه با هم اشتباه نشوند، آنها را «آقاجان اول» و «آقاجان دوم» نامیده است (ص 264-265). آقاجان اول که در خواندن آهنگهای ضربی هم تسلط داشته (همو، 264)، شاگرد حبیب سماع‌حضور، موسیقی‌دان مشهور دورۀ قاجار و نوازندۀ تنبک و سنتور، بوده ‌است (همانجا). خالقی آقاجان دوم را فرزند داوود شیرازی، نوازندۀ معروف تار، معرفی می‌کند و از مهارت او در نواختن ضرب سخن می‌گوید (ص 265). آقاجان دوم استاد تنبکِ بالاخان، پدر مرتضى نی‌داوود، نوازندۀ معروف تار، بوده، و فرزندش رضا روانبخش در خواندن تصنیف و نواختن ضرب مهارت داشته ‌است (همانجا).
مشحون فرزند داوود شیرازی را به‌عنوان «آقا‌جان کلیمی» معرفی می‌کند (ص 644) و ذیل عنوان «آقاجان دوم» از نوازندۀ تنبکی یاد می‌کند که از منسوبان حسن‌خان یا سنتورخان، استاد دورۀ محمد شاه و اوایل سلطنت ناصرالدین ‌شاه بوده‌ است (ص 641). وی او را در خواندن تصنیف و نواختن ضرب بی‌بدیل می‌شمارد و چنین معرفی می‌کند: «آخرین استاد بزرگ ضرب در سالهای پایانی دورۀ قاجار [که] از موسیقی اطلاعات کامل داشت [و] یکی از شخصیتهای فوق‌العادۀ عصر خود به شمار می‌رفت» (ص 641-642). ظاهراً این آقاجان همراه با درویش‌خان مدتی در دستگاه شعاع‌السلطنه، فرزند مظفرالدین ‌شاه، بوده ‌است. ابهام در هویت «آقاجان دوم»هایی که خالقی و مشحون معرفی می‌کنند، موقعی بیشتر می‌شود که مشحون نیز آقاجان دوم را پدر رضا روانبخش می‌داند (همانجا).
مشحون همچنین نقل می‌کند که عبدالله دوامی، استاد آواز و انتقال‌دهندۀ ردیف آوازی و تصانیف قدیمی، آقاجان دوم را «دیده، و سازش را شنیده»، و اعتقاد داشته که «او تصنیفهای معمول زمان را خوب [می‌دانسته] و ضرب را سنگین و با متانت [می‌گرفته است]» (همانجا). خود عبدالله دوامی، هنگامی که دربارۀ منبع تصانیفش سخن می‌گوید، از حاجی‌خان و آقاجان نام می‌برد (لطفی، 12)، اما روشن نیست منظور کدام آقاجان است. با این حال، وقتی او اضافه می‌کند که «آقاجان و حاجی‌خان نیز تصانیف را در شیراز آموخته بودند» (همانجا)، فرزند داوود شیرازی به ذهن متبادر می‌شود.
موسیقی‌دان دیگری که با این نام معروف است، آقاجان ساوه‌ای است که «از شبیه‌خوانهای معروف عهد ناصری» (مشحون، 413)، و تعزیه‌خوانِ تکیۀ دولت (همو، 675) بوده ‌است. مشحون یک‌‌بار او را شاگرد میرزا ابراهیم اصفهانی، معروف به «خاکی دوم» یا «خاکی کوچک» (ص 661)، و بار دیگر او را شاگرد میرزا حسن، معروف به «خاکی بزرگ» (ص 675)، معرفی می‌کند. ظاهراً آقاجان ساوه‌ای در خوانندگی مجلسی نیز از استادان برجسته به‌شمار می‌رفته است. نقل است که در مجلسی در تهران بر دو خوانندۀ بزرگ عصر خود، سید زین‌العابدین قراب و رضاقلی تجریشی، برتری داشته ‌است (همو، 413). او در 1304 ق در محلۀ بازار تهران، بیرون دروازۀ حضرت عبدالعظیم (ع)، زندگی می‌کرده، و طبق گزارشهای نظمیه در برخی از شبها مجلس موسیقی برپا می‌کرده است و عدۀ زیادی از موسیقی‌دانان وقت به خانۀ او رفت‌وآمد داشته‌اند ( گزارشها ... ، 1 / 342، 2 / 537). ملا عبدالکریم جناب قزوینی، تعزیه‌خوان و استاد آواز عصر ناصری، از شاگردان آقاجان ساوه‌ای بوده است (خالقی، 241؛ مشحون، 412-413، 661)؛ همچنین علی‌‌خان نایب‌السلطنه‌ای را شاگرد او دانسته‌اند (همو، 664).
چهارمین آقاجان در دورۀ قاجار موسیقی‌دانی معروف به آقاجان سنتوری بوده است که برخی او را همان میرزا غلامحسین، پدر حبیب سماع‌حضور، دانسته‌اند که ظاهراً آواز هم می‌خوانده است (خالقی، 114). خان‌ملک ساسانی می‌نویسد: «حاجی علی‌خان مقدم که در آن ‌وقت حاجب‌الدوله و فراش‌باشی بود، [ ... ] دو دسته مطرب زنانه داشت، یکی جان‌جان، [ ... و] دیگر آقاجان سنتوری و کوکب سبیلو [ ... ] که حبیب سنتوری معروف به سماع‌حضور [ ... ] پسر کوکب، و در خانۀ حاجی علی‌خان به دنیا آمده بود» (ص 37). اطلاعات زیادی برای اینکه یکی‌بودنِ آقاجان سنتوری و میرزا غلامحسین تأیید شود، در دست نیست. اینکه اعتمادالسلطنه نیز در خاطراتش می‌نویسد: «شب پسر و نوۀ آقاجان سنتوری که عبوراً از حوالی حسن‌آباد گذشته، آنها را دیدم، خواستم آمدند. شب ‌سازی زدند» (اعتمادالسلطنه، 118)، چیزی را روشن نمی‌کند.

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1379 ش؛ خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1390 ش؛ خان ملک ساسانی، احمد، دست پنهان سیاست انگلیس در ایران، تهران، 1383 ش؛ گزارشهای نظمیه از محلات طهران ( تهران)، به کوشش انسیه شیخ‌رضایی و شهلا آذری، تهران، 1377 ش؛ لطفی، محمدرضا، موسیقی آوازی ایران، دستگاه شور: ردیف استاد عبدالله دوامی، تهران، گوتمبرگ؛ مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، 1380 ش.

امیرحسین پورجوادی ـ ساسان فاطمی