آقامؤمن مصنف

آقامؤمن مصنف \āqā-moºmen-e mosannef\، آهنگ‌ساز، رئیس موسیقی‌‌‌دانان دربار (چالچی‌باشی) شاه صفی (سل‍ 1038- 1052 ق / 1629-1642 م) و شاه عباس دوم (سل‍ 1052- 1077 ق / 1642-1666 م) و مؤلف «رسالۀ موسیقی».
از آقامؤمن رساله‌ای نظری در باب موسیقی و همچنین مجموعه‌تصانیفی باقی‌مانده که در 1108 ق / 1696 م توسط امیر خان گرجی (ه‍ م)، موسیقی‌دان و غلام دربار شاه سلطان حسین (سل‍ 1105- 1135 ق / 1694-1723 م)، گردآوری، و پس از آن در مجموعۀ امیر خان ثبت شده است.
رسالۀ نظری و مجموعه‌تصانیف آقامؤمن بدون شک از مهم‌ترین منابع موسیقایی نیمۀ اول سدۀ 11 ق / 17 م به‌شمار می‌آید. بخش تصانیف این مجموعه به‌طورکلی شامل 54 تصنیف است. 7 تصنیف اول این مجموعه را آقامؤمن در زمان شاه عباس دوم ساخته، و بقیۀ تصانیف را هم در دورۀ شاه عباس اول (سل‍ 996- 1038 ق / 1588- 1629 م) و شاه صفی سروده است (نک‍ : سرتاسر اثر). قدیمی‌ترین اثری که در این مجموعه وجود دارد، تصنیفی است که آقامؤمن در زمان فتح قندهار در 1031 ق / 1622 م ساخته است. این تصنیف مؤید آن است که او حداقل از 7 سال آخر سلطنت شاه عباس اول در دربار به شغل آهنگ‎سازی مشغول بوده است (ص 83). از عناوین و محتوای تصانیف می‎توان دریافت که آقامؤمن شاهان صفوی، مخصوصاً شاه صفی و شاه عباس دوم را در بیشتر سفرها همراهی کرده است. او در هنگام به تخت نشستن هر دو پادشاه در دربار حضور داشته، و به همین مناسبت هم تصانیفی را ساخته است (ص 51، 58- 59). یکی از تصانیف آقامؤمن نیز در زمان فتح مجدد قندهار در پاییز 1057 ق / 1647 م ساخته شده است که به‎خوبی نشان می‎دهد که او تا این زمان مصنف دربار بوده، و بدون شک، فوت او نیز پس از این تاریخ بوده است (نک‍ : ص 53-54).
آقامؤمن خود عنوان می‎کند که اشعار تصانیف را یا شخصاً سروده، یا حسب‎الامر از طرف دربار یا شخص دیگری دریافت کرده است (ص 38). اگرچه آقامؤمن در رسالۀ نظری از انواع تصانیف نام برده، و آنها را از نظر ساختاری و فرم از یکدیگر متمایز کرده است، به هنگام ثبت تصانیف خود این مقوله را رعایت نکرده، و به جز چند مورد که واژۀ «صوت» و «قول» را در ابتدای تصنیف آورده، در بقیۀ موارد از واژۀ عام «تصنیف» استفاده کرده است (نک‍ : ص 60).
رسالۀ نظری آقامؤمن با براعت استهلال آغاز می‌شود و پس از آن مؤلف به نعت پیامبر (ص)، 12 امام (ع) و سرانجام تمجید از حامی خود، شاه عباس دوم، می‌پردازد (ص 40). مطالب فنی رساله به دو بخش تقسیم می‌شود: در بخش اول، آقامؤمن دربارۀ نظام 12 مقام، 24 شعبه، 6 آوازه و 48 گوشه صحبت می‌کند؛ در بخش دوم نیز به ساختار یا فرم تصانیف رایج در زمان خود همچون کار، قول، صوت، عمل، نخش (= نقش)، نخشین (= نقشین) و ترانه می‌پردازد (ص 40-50). در باب نهم رساله نیز مؤلف از انواع اصول (ایقاعات) نام می‌برد (ص 28-31).
دربارۀ زندگی آقامؤمن، متأسفانه در هیچ‌یک از تذکره‌های دورۀ صفوی مطلبی قید نشده است. تنها نصرآبادی از شاعری به نام میر سید علی قانعی (د 1074 ق / 1663 م) نام برده، و عنوان کرده که او صبیۀ آقامؤمن مصنف را به عقد خود درآورده است، اما دربارۀ خود آقامؤمن مطلبی ذکر نکرده است (ص 404- 405). 
آقامؤمن بی‌شک مصنفی فارسی‌زبان بوده، چراکه هیچ‌یک از تصانیف خود را بر روی اشعار ترکی نساخته است. در تحریری از رسالۀ امیر خان گرجی که در کتابخانۀ ملی پاریس محفوظ است، از آقامؤمن تحت عنوان حافظ و همچنین چالچی‌باشی نام برده شده است (امیر خان، 16 ر، 24 ر). واژۀ حافظ نمایانگر آن است که آقامؤمن خواننده بوده، و تصانیف خود را با آواز اجرا می‌کرده است. واژۀ چالچی‌باشی نیز نشان می‌دهد که او حداقل برای مدتی در سمت ریاست موسیقی‌دانان دربار یا نقاره‌خانه بوده است.
 از آقامؤمن مصنف آهنگهایی نیز به فرم‌‌سازی پیشرو در رپرتوار دربار عثمانی باقی مانده است (نک‍ : کانتمیر، I / 274, 347, 360, 423)، اما به‌درستی مشخص نیست که آیا این پیشروها همان تصانیف آقامؤمن بوده که بعدها به شکل‌سازی درآمده، و به دربار عثمانی راه یافته است یا خیر؟ از چگونگی انتقال این آهنگها به دربار عثمانی نیز اطلاع چندانی در دست نیست. متأسفانه در مطالعاتی که از سوی محققان ترک و اروپایی بر روی رپرتوار دربار عثمانی صورت گرفته، دربارۀ هویت آقامؤمن و ایرانی‌بودن او صحبتی به میان نیامده است (نک‍ : رایت، II / 542-546).

مآخذ

آقامؤمن مصنف، «رسالۀ موسیقی»، همراه رسالۀ موسیقی امیرخان گرجی، نسخۀ خطی مجلس شورا، شم‍ 211‘ 2؛ امیرخان گرجی، رسالۀ موسیقی، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی پاریس، شم‍ (Suppl. Persan) 1087؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، 1361 ش؛ نیز:

Cantemir, D., The Collection of Notations, ed. O. Wright, London, 1992; Wright, O., Demetrius Cantemir: The Collection of Notations, Aldershot etc., 2000.
امیرحسین پورجوادی