آق اولی

آق‌اولی \āq-evlī\، فرج‌الله (1266-1353 ش)، از صاحب ـ منصبان نظامی و اداری، وزیر و از مدیران فرهنگی.
او در اصفهان زاده شد و در مدرسۀ آمریکاییها و مدرسۀ افسری ژاندارمری تحصیل کرد (مشار، 4 / 803). در 1290 ش، با درجۀ ستوان‌یکمی، به استخدام ژاندارمری خزانه (به سرپرستی مورگان شوستر) درآمد و پس از انحلال این نیرو، وارد تشکیلات ژاندارمری شد (استفانی، 42؛ افسر، 33؛ عاقلی، شرح ... ، 1 / 25). 
او فرماندهی گروهان ژاندارمری قم، فرماندهی مدرسۀ تعلیماتی قزوین، گردان اراک و فرماندهی ژاندارمری گرگان و مازندران را عهده‌دار بود (همانجا؛ مشار، 4 / 802؛ افسر، 56-57، 117). پس از تشکیل ارتش جدید در 1300 ش (نک‍ : ایرانیکا)، ژاندارمری منحل، و در ارتش ادغام شد. آق‌اولی در همان سال با درجۀ سرهنگی به ریاست ارکان حرب لشکر غرب منصوب (امیر‌احمدی، 1 / 189)، و در 1305 ش، به ریاست ادارۀ نظام‌وظیفه انتخاب شد (صفایی، 30). از بهمن 1306 با درجۀ سرتیپی، به مدت 3 سال حکومت خوزستان را بر عهده داشت (عاقلی، روزشمار ... ، 1 / 162؛ استفانی، 237)، اما مغضوب رضا شاه قرار گرفت، و مدتی نیز زندانی شد (امیراحمدی، 1 / 401).
آق‌اولی در 1311 ش به ریاست ادارۀ احصائیه و سجل احوال، و در 1320 ش به ریاست امنیۀ کل کشور منصوب شد؛ در دورۀ ریاست او نام این قوه به ژاندارمری کل کشور تغییر داده شد. او در همین سمت به درجۀ سرلشکری ارتقا یافت (افسر، 344؛ عاقلی، شرح، همانجا، روزشمار، 1 / 187).
در دورۀ اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، آق‌اولی را به اتهام همکاری با آلمانیها، در 1322 ش، بازداشت کردند (همو، خاطرات ... ، 211، 213). او دو سال در بازداشتگاه متفقین محبوس بود. در 1324 ش در حکومت احمد قوام، به ریاست ستاد ارتش، و در 1326 ش به وزارت کشور منصوب شد (همو، شرح، 1 / 25- 26؛ استفانی، 439). در همین سال بار دیگر، در حکومت ابراهیم حکیمی، وزیر کشور شد (عاقلی، همانجا؛ مرد ... ، 2). در 1327 ش، مدیریت کل بانک سپه را به وی سپردند. او تا 1352 ش، تقریباً تا پایان عمرش، این سمت را بر عهده داشت (افسر، 33؛ عاقلی، همانجا؛ قس: سالنامۀ دنیا، 365، که سال انتصاب او را به مدیریت بانک سپه، 1325 ش دانسته است). آق‌اولی در 1330 ش به درجۀ سپهبدی ارتقا یافت (عاقلی، روزشمار، 1 / 321) و در 1334 ش به ریاست هیئت مدیرۀ انجمن آثار ملی (نام کنونی: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی) منصوب گردید و تا هنگام مرگ در این سمت باقی بود (صدیق، 1). او در انجمن آثار ملی خدمات شایانی انجام داد. از اقداماتش در این انجمن می‌توان به ایجاد درآمد ثابت برای انجمن، ساختن آرامگاههای باباطاهر، عمر خیام، نادر شاه، و صائب تبریزی، بازسازی آرامگاه فردوسی و فعال‌کردن انتشارات انجمن اشاره کرد (همو، 2-4). مکان فعلی انجمن که از آثار کم‌نظیر معماری است، در 1346 ش به اهتمام او خریداری و بازسازی شد (همانجا). آق‌اولی از اعضا و مدتی سرپرست انجمن صوفیانۀ اخوت (همایونی، 327)، نیز از اعضای لژ فراماسونری بود ( فراماسونرها ... ، 84؛ میر، 225). تألیفاتی هم از او باقی است (نک‍ : مشار، 4 / 803).

مآخذ

استفانی، کرونین، ارتش و تشکیل حکومت پهلوی در ایران، ترجمۀ غلامرضا علی‌بابایی، تهران، 1377 ش؛ افسر، پرویز، تاریخ ژاندارمری ایران، قم، 1332 ش؛ امیراحمدی، احمد، خاطرات نخستین سپهبد ایران، به کوشش غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران، 1373 ش؛ سالنامۀ دنیا، 1351 ش، س 28؛ صدیق، عیسى، یادنامۀ شادروان سپهبد فرج‌الله آق‌اولی، تهران، 1356 ش؛ صفایی، ابراهیم، رضا شاه کبیر در آینۀ خاطرات، تهران، 1355 ش؛ عاقلی، باقر، خاطرات یک نخست‌وزیر، تهران، 1370 ش؛ همو، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، 1369 ش؛ همو، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، 1380 ش؛ فراماسونرها و روتارینها و لاینزهای ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1377 ش؛ مرد امروز، 1336 ش، س 6، شم‍ 131؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1342 ش؛ میر، حسین، تشکیلات فراماسونری در ایران، تهران، 1370 ش؛ همایونی، مسعود، تاریخ سلسله‌های طریقۀ نعمة‌اللٰهیه در ایران، لندن، 1371 ش؛ نیز:

Iranica.
فاطمه معزی