آقا دربندی

آقا دَرْبَنْدی، آخوند ملّا آقا بن عابد بن رمضان علی بن زاهد شروانی، معروف به «فاضل دربندی حایری» (د 1286ق/ 1869م)، فقیه، اصولی، رجالی، محدث، متکلم و واعظ شیعی امامی. در جوانی برای ادامۀ تحصیل به نجف و کربلا رفت. فقه را در نجف نزد شیخ‎علی فرزند شیخ‎جعفر کاشف‎الغطاء و اصول فقه را در کربلا نزد شریف‎العلمای مازندرانی خواند. مدت درازی در کربلا زیست و در آنجا جمعی از طلاب نزد وی درس خواندند، اما گاه به دلیل تندخویی و کج‎خلقی حوزۀ درسش بر هم می‎خورد. وی چنان در پی بحث و جدل بود که برخی اوقات، استاد وی شریف‎العلماء از کثرت اشکالاتی که ضمن تدریس وارد می‎کرد به ستوه می‌آمد و او را موقتاً از مجلس درس خود اخراج می‌کرد. با تبحری که در دانشهای گوناگون داشت و با کمک حافظۀ قوی در همۀ بحثها حریفی پرتوان به شمار می‎رفت. در اخلاص و دوستی نسبت به اهل بیت پیامبر(ص) و به‎ویژه نسبت به امام حسین(ع) شهرت بسیاری داشت، چنان‌که در ایام عاشورای حسینی بر بالای منبر عمامه بر زمین می‎زد و گریبان می‎درید و از شدت اندوه از هوش می‎رفت. در روز دهم محرم، لباس خود را می‎کند و لنگی بر خود می‎بست و خاک بر سر می‎ریخت و گِل بر بدن می‎مالید و بدین هیأت بر منبر می‎رفت. دربارۀ عشق او به امام حسین(ع) روایات بسیاری نقل شده است. آقا دربندی در مبارزه با بابیها سرسخت بود. وقتی بابیها در کربلا سر برآوردند، وی به شدت به نبرد با آنان برخاست چنان‎که آنان به قصد کشتن او در خانه‎اش به وی حمله‎ور شدند. در این واقعه، زخمی به چهرۀ او وارد شد که اثر آن تا پایان عمر باقی ماند. پس از مراجعت به ایران و ورود به تهران، بسیار مورد علاقه و توجه مردم قرار گرفت و حتی ناصرالدین شاه قاجار به دیدن وی آمد، اما او که در امر به معروف و نهی از منکر اصرار و بی‎باکی ویژه‎ای داشت، شاه را به سبب شارب بلندش سرزنش کرد و شاه نیز فی‎المجلس دستور داد تا کمی شاربش را کوتاه کنند. آقا دربندی در تهران سکونت گزید و در همان‎جا درگذشت و جنازه‎اش را پس از 6 ماه به کربلا حمل کردند و در صحن کوچک امام حسین(ع) در مقبره‎ای در جوار تعدادی از علمای شیعه به خاک سپردند. از او تنها یک دختر به جای ماند. از آثار اوست: 1. خزائن‎الاحکام، که آن را در 1267ق/1851م نوشت و در 1317ق/ 1899م در تهران چاپ شد. این کتاب، شرحی است بر منظومۀ فقهی سرودۀ بحرالعلوم در باب طهارت و کمی هم در باب نماز که متضمن فروع بسیاری است؛ 2. خزائن‎الاصول، در 2 جلد که در 1267ق/1851م در تهران چاپ شده است؛ 3. عناوین‎الادلة، در علم اصول، سیدمحسن امین گفته که نسخه‎ای از آن را در کرمانشاه دیده است؛ 4. قوامیس‎القواعد، کتابی دربارۀ رجال و درایه است؛ 5. جوهرالصناعة، یا به گفتۀ آقابزرگ، الجوهرة، در اسطرلاب که برای شاگردش میرزا علی‎جاه بهادرخان نوشته است. گفته‎اند که این کتاب در نوع خود کم‎نظیر است، در 1280ق/1863م در لکهنو به چاپ رسیده است؛ 6. جواهرالایقان، دربارۀ شهادت امام حسین(ع)؛ 7. درایةالحدیث و الرجال، خطی است و موسوی اصفهانی گفته که نسخه‎ای از آن را در اختیار داشته است؛ 8. فن‎التمرینات، در فقه؛ 9. الفن الاعلیٰ، در اعتقادات؛ 10. اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، دربارۀ شهادت امام حسین که در 1272ق/1856م از نوشتن آن فراغت یافته است. در این کتاب برخی مطالب و روایات ضعیف و گاه بی‎پایه هست که از اعتبار علمی آن کاسته است. با این‌همه بارها و از‌جمله در 1319ق/1901م در تهران چاپ شده است. گاه آن را اسرارالشهادة نیز می‎گویند. این کتاب را حاج میرزاحسین شریعتمدار تبریزی (د 1331ق/1913م) به نام انوارالسعادة فی اسرارالشهادة به فارسی برگردانده است. 11. السعادات الناصریة والاقوات الروحانیة، ترجمۀ مختصر اسرارالشهادات است که به خواست ناصرالدین شاه انجام شده است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 5/291، 7/152-153؛ همو، طبقات اعلام‎الشیعة فی القرن الثالث بعدالعشرة، مشهد، دارالمرتضى، 1404ق، صص 152-153؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثروالآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر،1363ش، 1/ 189؛ امین، حسن، الموسوعة الاسلامیة، بیروت، 1975م، 1/157- 158؛ امین، محسن، اعیان‎الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1403ق، 2/87- 88؛ بروکلمان (آلمانی)، ذیل، 2/831؛ تنکابنی، محمد، قصص‎العلماء، تهران، اسلامیه، 1396ق، صص 107-109؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة، 2/1789؛ فاضل قائنی، علی، معجم مؤلفی الشیعة، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1405ق، ص 171؛ قمی، عباس، فوائد الرضویة، تهران، 1327ش، ص 54؛ همو، الکنیٰ والالقاب، تهران، 1397ق، 2/ 228-229؛ همو، هدیةالاحباب، تهران، امیرکبیر، 1363ش، ص 153؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1/581؛ موسوی اصفهانی، محمدمهدی، احسن‎الودیعة، بغداد، صص 59-63.

کاظم موسوی بجنوردی