افشار، بنیاد موقوفات

افشار، بنیاد موقوفات \bonyād-e mowqūfāt-e afšār\، (نام کامل: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی)، بنیادی غیرانتفاعی برای فعالیتهای فرهنگی، علمی و آموزشی. محمود افشار یزدی (1272، یزد ـ 1362 ش، تهران) هستۀ نخستین این بنیاد را در 1337 ش تشکیل داد و اندوخته‌های مالی و بخشی از املاک روستایی و مستغلاتش را تا 1341 ش در 5 مرحله وقف بنیاد کرد (افشار، 31-32، 47؛ یادداشت مؤلف)؛ مهم‌ترین رقبات وقف از این قرار است: 1. قطعه باغی به مساحت 239‘10 مـ2 در منطقۀ تجریش که ساختمان لغت‌نامۀ دهخدا در آن واقع است. این محل در 1352 ش طبق قراردادی ازسوی واقف به دانشگاه تهران سپرده شد (افشار، 83-86؛ یادداشت مؤلف). مؤسسۀ باستان‌شناسی، وابسته به دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، هم در همین باغ قرار دارد. این مؤسسه در 1354 ش به دانشگاه تهران سپرده شد؛ 2. چند قطعه زمین نزدیک به هم، نزدیک بولوار میرداماد که دبستان، مدرسۀ راهنمایی و دبیرستان دکتر محمود افشار با توافق میان بنیاد و وزارت آموزش و پرورش، در آنجا ایجاد شده است (افشار، 86)؛ 3. زمینهای کشاورزی در روستای مبارک‌آباد بهشتی در شهرری که در اختیار کشاورزان صاحب نسق قرار دارد. بخشی از این زمینها در اختیار تعاونی آموزش و پرورش شهرری قرار گرفته، و در آن برای فرهنگیان حدود 700 باب خانۀ مسکونی ساخته شده است (همانجا)؛ 4. قطعه باغی در یکی از روستاهای یزد که در اختیار آموزش و پرورش قرار گرفته، و دبستانی در آنجا ساخته شده است (یادداشت مؤلف). 
واقف برای هدفهای خیرخواهانه و فرهنگی خود تأسیس مراکزی را پیش‌بینی کرده است، ازجمله: تأسیس برخی مراکز آموزشی و بهداشتی مانند بهبودستان، به‌منظور ایجاد مکانی برای آسایش و آرامش سال‌خوردگان و بیمارانی که دورۀ نقاهت را می‌گذرانند (همو، 26-27)؛ ایجاد کودکستان و باغ کودکان شبانه‌روزی با تجهیزات و امکانات رفاهی؛ ایجاد آموزشگاههایی ازقبیل مدرسۀ عالی علوم سیاسی و اجتماعی و مدرسۀ ملی زبان و ادبیات فارسی؛ ایجاد کتابخانه و قرائت‌خانه (همو، 21-22، 64) که شماری از آنها تأسیس و دایر شده است. ساختمان زبان فارسی براساس قراردادی در 1380 ش با دانشگاه تهران برای استقرار سازمان لغت‌نامه و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی برای خارجیان ایجاد شده است و در حال حاضر دانشجویان خارجی دانشگاه تهران برای فراگیری و تقویت زبان فارسی در آن مکان آموزش می‌بینند («مقدمه ... »، 9؛ یادداشت مؤلف). 
واقف در حیات خود حسابهای ذخیره‌ای در یکی از بانکها افتتاح کرده بود تا از سود حاصل، برای مقاصد بنیاد استفاده شود. مخارج جاری بنیاد از محل سود همان حسابها و اجارۀ رقبات تأمین می‌شود؛ درضمن، واقف نحوۀ تأمین مخارج آن را برای کمک به مجلۀ آینده، چاپ کتاب در زمینۀ زبان و ادبیات فارسی و تاریخ ایران و اعطای جوایز نیز پیش‌بینی کرده است (افشار، 54-55). واقف عده‌ای را به‌عنوان متولیان بنیاد در نظر گرفته بود، ازجمله: 5 تن از مقامات کشوری (رئیس مجلس شورا، رئیس دیوان عالی کشور، وزیر بهداشت، وزیر آموزش و پرورش، و رئیس دانشگاه تهران) که به آنان متولی مقامی گفته می‌شود؛ چند تن از افراد معتبر مملکتی که اغلب از دوستان واقف بودند و دو تن از فرزندان خود او (جمعاً 6 تن) که به اینان متولی منصوص و منسوب می‌گویند. متولیان، جمعاً 11 تن، هیئت‌مدیره‌ای متشکل از 5 تن را برمی‌گزینند که بنیاد موقوفات را اداره می‌کند (همو، 48-51، 68، 70). شورای متولیان هر سال یک یا دو بار تشکیل جلسه می‌دهد و خط‌مشی و سیاستهای کلی را معین می‌کند (همو، 5؛ برای صورتی از نام متولیان منصوص، نک‍ : همو، 113-114). 
نشر کتاب در زمینه‌های لغت و دستور و ادبیات فارسی، جغرافیای تاریخی و تاریخ ایران، از دیگر هدفهای اصلی و عمدۀ واقف است (همو، 20-21؛ نیز نک‍ : یادداشت واقف بر وقف دوم). بنیاد تا 1362 ش (سال مرگ واقف) حدود 15 عنوان کتاب منتشر کرد. از آن سال تا این زمان بیش از 100 عنوان کتاب در همان موضوعات منتشر شده است. ازجمله انتشارات موقوفه، سلسله‌ای است به نام ناموارۀ دکتر محمود افشار که پس‌از دهمین جلد با نام پژوهشهای ایران‌شناسی (نام خارجی آن: Studia Persica) انتشار می‌یابد و 21 مجلد آن تاکنون منتشر شده است. در این سلسله، فقط مقالات مربوط به تحقیقات ایرانی به چاپ می‌رسد. به‌موجب نظر واقف، ایرج افشار، فرزند ارشد او، مسئول سرپرستی انتشارات بنیاد بود و تا زمانی که حیات داشت (نک‍ : ه‍ د، افشار، ایرج) به این وظیفه عمل کرد. پس‌از درگذشت ایرج افشار در اسفند 1389، این مسئولیت به آرش افشار، فرزند ایرج افشار، واگذار شده است. انتخاب کتاب را برای چاپ هیئتی پنج‌نفری از کتاب‌شناسان و استادان خبره برعهده دارد و طبق خواستۀ واقف، هر سال به یک ایران‌شناس خارجی یا دانشمند ایرانی جایزۀ ویژۀ «ادبی و تاریخی» اهدا می‌شود. تا این زمان 21 تن برندۀ این جایزه شده‌اند («مقدمه»، 9-10؛ یادداشت مؤلف). 
منوچهر ستوده، استاد بازنشستۀ تاریخ دانشگاه تهران، در 1382 ش باغ ده‌هکتاری خود در مازندران را، به‌منظور مقاصد و اهداف فرهنگی و علمی، در اختیار بنیاد موقوفات قرار داد، تا پس‌از مرگش از آن در راه اجرای نیات بنیاد استفاده شود. چگونگی اداره و کار و فعالیت بنیاد در کتابچه‌ای به نام پنج وقفنامه نوشته شده است. 

مآخذ

افشار یزدی، محمود، پنج وقفنامه، تهران، 1383 ش؛ «مقدمۀ ناشر» بر پنج وقفنامه (هم‍ ، افشار یزدی)؛ یادداشت مؤلف.

محمدرسول دریاگشت