اعلی

اَعْلى، هشتاد و هفتمین سورۀ قرآن مجید، دارای 19 آیه، 78 كلمه و 294 حرف. نام این سوره از كلمۀ پایانی نخستین آیۀ آن گرفته شده است (نك‍ : فیروزآبادی، 1 / 514). در ترتیب تلاوت، میان دو سورۀ مكی «طارق» و «غاشیه» جای گرفته، و در ترتیب نزول، بنا به روایت مشهور، هشتمین سورۀ مكی است كه پس از «تكویر» و پیش از «لیل» نازل شده است (ابن‌جوزی، 155، 157). در دیگر روایات، ترتیب نزول، غالباً هفتمین یا نهمین سوره دانسته شده، و تعیین یا پیشنهاد ردیفهای پراكنده، ظاهراً تحت تأثیر آراء و نظریات مختلف، مربوط به مكی بودن تمام سوره یا مدنی بودن آیاتی از آن است (نك‍ : طبرسی، 5 / 405؛ خازن، 4 / 369، 371؛ سیوطی، الاتقان ... ، 1 / 40-43؛ رامیار، 680-681).
سورۀ اعلى را همگان مكی دانسته‌اند (نك‍ : ابن كثیر، 7 / 267؛ سیوطی، الدر ... ، 8 / 479؛ قمی، 2 / 416)، با وجود این، برخی از مفسران به لحاظ دو آیۀ 14 و 15 ــ كه به زكات فطره و نماز عید فطر تفسیر شده‌اند ــ تنها صدر سوره را مكی، و ذیل آن را مدنی پنداشته‌اند (نك‍ : طبرسی، 5 / 476؛ طباطبایی، 20 / 386-387). روایتی از ضحاك، مفسر تابعی، نیز حاكی از مدنی بودن سورۀ اعلى است (طبرسی، 5 / 472). طرح این اشكال را نخستین بار به ابواسحاق ثعلبی (د 427 ق) نسبت داده‌اند. وی بر اجماع علما دربارۀ مكی بودن سورۀ اعلى اشكال كرده كه چگونه ممكن است سورۀ اعلى در مكه نازل شده باشد، حال آنكه تشریع زكات فطره و نماز فطر در مدینه بوده است. برپایۀ نقل، واحدی (د 468 ق) دانشمند همروزگار وی در مقام ردّ این اشكال، مسألۀ علم الٰهی را مطرح كرده (نك‍ : نیشابوری، 30 / 75)، اما در دیگر نسخه‌های رایج اسباب النزول، اثری از این سخن واحدی مشاهده نمی‌شود. از قرآن شناسان معاصر نیز، دروزه با توضیحات كافی و مثالهای متعدد از دیگر سوره‌های مكی قرآن كریم، اثبات كرده است كه وجود چنین عباراتی در آیات و سوره‌های مكی، لزوماً به معنای تشریع مضامین آنها نیست و منافاتی با تشریع احكام مربوط به آنها و نیز به اجرا درآمدن آنها در مدینه ندارد (1 / 136-137، 142).
سورۀ اعلى، آخرین سوره از مجموعۀ 7 سوره‌ای «مسبّحات» (نك‍ : ه‍ د، اسراء) در ترتیب تلاوت، و نخستین سورۀ آن مجموعه، در ترتیب نزول است. محور موضوعی سورۀ اعلى نیز همان محور موضوعی مشترك در مجموعۀ مسبّحات است كه عبارت از «مقامات پیامبر اكرم (ص) و امتیازات قرآن كریم» است و در این سوره، به خصوص، كیفیت خاص آماده‌سازی حضرت محمد بن عبدالله (ص) برای به انجام رساندن رسالت جهانی اسلام در پرتو عنایت خاص پروردگار و چگونگی ثبت و ضبط حروف و كلمات و عبارات قرآنی در قلب آن حضرت و جاری شدن كلام الله بر زبان پیامبر اكرم (ص) مورد نظر بوده است كه به رغم وحدت مضامین كتب آسمانی و اتحاد دعوت همۀ رسولان الٰهی، آن كیفیت خاص، و آنگونه از تلقین و تلقی وحی، برای هیچ یك از پیامبران پیشین و در مورد هیچ یك از دیگر كتب آسمانی، سابقه نداشته است (نك‍ : طباطبایی، 20 / 388-391؛ قس: دروزه، 1 / 140، 142).
سورۀ اعلى، با مقدمه‌ای دو آیه‌ای مشتمل بر فرمان خداوند سبحان به خاتم پیامبران (ص)، مبنی بر تسبیح شایسته و شایان رب اعلایش كه آفرینش و آرایش انواع موجودات و برنامه‌ریزی و راه‌اندازی همۀ كائنات، كار اوست، آغاز می‌شود؛ با ذكر نمونه‌ای مرئی و محسوس از آغاز و انجام گردونۀ تقدیر و هدایت و سیر تكوین و تكامل پدیده‌ها در جهان آفرینش (آیه‌های 3-5) ادامه می‌یابد و بیان سوره شتابان اوج می‌گیرد و بار دیگر خدای سبحان، خاتم پیامبران خویش را مخاطب می‌سازد و می‌فرماید: ما خود قرآن را بر تو اقراء می‌كنیم و تو نیز آنچنان فرا می‌گیری كه هیچ گاه و به هیچ روی فراموشت نگردد ... ما تو را با آسان‌ترین روش و روان‌ترین شیوه، برای تبلیغ این رسالت جهانی و تعلیم این آخرین كتاب آسمانی، آماده می‌سازیم؛ تو نیز پیاپی تذكارده كه هیچ گاه تذكار بی‌منفعت نخواهد بود. نرم دلان به سوی تو می‌شتابند و سنگدلان از تو می‌گریزند و به آتش خشم الٰهی كشیده می‌شوند (آیه‌های 6-12). آنگاه به عنوان نمونه‌ای از تكالیف ویژۀ امت پیامبر آخرالزمان، ادای زكات سرانه و همگانیِ فطره پیش از نماز جماعت بامداد عید فطر، پیشنهاد می‌گردد (آیه‌های 14-15) و به دنبال آن تمامی فلسفۀ نبوت انبیای عظام و محور اصلی دعوت همۀ پیامبران، در دو جملۀ «بَلْ تُؤْثِرونَ الْحَیٰوةَ الدُّنیا وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ اَبْقى» (آیه‌های 16-17) خلاصه می‌شود و با تكیه بر شیوایی و رسایی این یاد كرد موجز، گویی مطلب به اتمام می‌رسد؛ اما سوره با خاتمه‌ای دو آیه‌ای، همسنگ مقدمه‌اش، حاكی از وحدت رسالت همۀ پیامبران الٰهی، از ابراهیم (ع) تا موسى (ع)، پایان می‌پذیرد.
سورۀ اعلى و سورۀ قبل از آن، طارق، به مناسبت آنكه در ترتیب جاودانۀ كتاب عزیز در جوار هم جای گرفته‌اند، البته همخوانیها و همگونیهایی دارند، و حتى می‌توان گفت كه سورۀ اعلى، بسط و تفصیل سورۀ طارق است (بقاعی، 21 / 387؛ سیوطی، تناسق ... ، 135-136)؛ اما پیوند مضمونی و محتوایی سورۀ اعلى با سورۀ ما بعد آن، غاشیه كه در تعالیم پیامبر اكرم (ص) و ائمۀ طاهرین (ع) تلویحـاً قرین آن سـوره تلقی شده (نك‍ : ابن كثیر، 7 / 267؛ سیوطی، الدر، 8 / 480؛ حویزی، 5 / 553-554)، تا آنجا كه سورۀ غاشیه دنبالۀ سورۀ اعلى به نظر می‌آید و گویی ذیل و تكملۀ آن است (نك‍ : سیوطی، تناسق، 136) و آیات این دو سوره، بجز دو آیۀ آخر سورۀ اعلى، قسمت به قسمت، با یكدیگر متناظرند (نك‍ : اعلى / 87 / 1-2، 3-4، 5-7، 8-15، 16-17؛ قس: غاشیه / 88 / 1، 2-16، 17-20، 21-24، 25-26). شاخص‌تر از همه، فرمان «فَذَكَّرْ»، بیانگر محور موضوعی سورۀ اعلى است كه در اواسط سورۀ غاشیه نیز عیناً آمده است (نك‍ : اعلى / 87 / 9؛ غاشیه / 88 / 21).
سورۀ اعلى، به گزارش روایات منقول از صحابه، سورۀ منتخب و محبوب رسول الله (ص) بوده است (طبرسی، 5 / 472-473؛ سیوطی، الدر، همانجا). محققان، در توجیه این انتخاب گفته‌اند كه این امر به سبب كثرت علوم و خیراتی است كه این سوره بر آنها مشتمل است (بقاعی، همانجا) و نیز گفته‌اند كه به سبب موضوع بسیار با اهمیت تسبیح و فضای روحانی خاص سوره، یا برای مژده‌های ویژه‌ای است كه در این سوره آمده، یا بدین سبب است كه 3 اصل اساسی عقاید اسلامی، توحید، نبوت و معاد در آن مطرح شده است (قطب، 6 / 3882-3883). با تأمل بیشتر و با در نظر گرفتن اینكه اولاً حضرت رسول اكرم (ص) ظاهراً خود انگیزۀ انتخابشان را بیان نفرموده‌اند و ثانیاً، این انتخاب بایستی به دلیل وجود خصوصیتی استثنایی و نكته‌ای منحصر به فرد در سورۀ اعلى بوده باشد، می‌توان گفت كه دلیل محبوبیت خاص این سوره نزد آن حضرت، وجود تعبیر بی‌نظیر «سَنُقْرِئُكَ» در آیۀ 6 سورۀ اعلى است كه صحنۀ حضور رسول خدا (ص) را در محضر ربّ اعلى، به مثابۀ «مُستَقری» در برابر «مُقْری»، و «متعلّم» در برابر «مُعلَّم»، در مقام فراگیری مستقیم وحی قرآن كریم، ترسیم می‌نماید و البته، كیفیت آن حال و مقام، جز برای شخص رسول اكرم (ص) مكشوف نخواهد افتاد.
سورۀ اعلى را، همراه با سورۀ غاشیه، حضرت رسول اكرم (ص) در نماز عیدین و نماز جمعه و نماز وتر می‌خوانده‌اند (ابن كثیر، همانجا؛ سیوطی، همان، 8 / 480-481) و قرائت سورۀ اعلى را در نمازها به اصحابشان توصیه می‌كرده‌اند (ابن كثیر، همانجا). حضرت علی (ع) نیز، به پیروی از سنت و سیرۀ رسول اكرم (ص)، به خواندن این سوره، به ویژه در نمازهای واجب، اهتمام می‌ورزیده‌اند (حویزی، 5 / 554). امام جعفر صادق (ع) نیز شیعیان خود را به قرائت سورۀ اعلى، همراه با سورۀ جمعه، در نمازهای واجب شبهای جمعه، سفارش می‌كرده‌اند (همو، 5 / 553-554). پیامبر اسلام (ص)، هر گاه كه نخستین آیۀ سورۀ اعلى را می‌خوانده‌اند، در همان حال ذكر «سُبْحانَ رَبَّیَ الاْعْلى» می‌گفته‌اند و این شیوه در قرائت سورۀ اَعلى نزد صحابه و تابعین نیز رایج بوده است (نك‍ : طبری، 30 / 96-97؛ طبرسی، 5 / 473؛ سیوطی، همان، 8 / 482). امامان اهل بیت (ع) نیز همین شیوه را معمول می‌داشته‌اند (نك‍ : حویزی، 5 / 553) و گاه آیۀ شریفۀ «سَبَّحِ اسْمَ رَبَّكَ الْاَعْلى» را به «قُلْ: سُبْحانَ رَبَّیَ الْاعْلى» تفسیر می‌كرده‌اند (قمی، 2 / 416؛ طباطبایی، 20 / 387- 388، 394)؛ چنانكه در شمار ویژگیهای اخلاقی حضرت امام رضا (ع) نقل كرده‌اند كه آن حضرت هرگاه این آیۀ شریفه را تلاوت می‌كرده‌اند، آهسته این ذكر را باز می‌گفته‌اند (نك‍ : حویزی، 5 / 554؛ نیز برای روایاتی در فضایل سوره، نك‍ : طبرسی، 5 / 472؛ بحرانی، 4 / 449-450؛ حویزی، 5 / 553؛ فیروزآبادی، 1 / 515).

مآخذ

ابن جوزی، عبدالرحمان، فنون الافنان، به كوشش محمد ابراهیم سلیم، قاهره، 1408ق / 1988 م؛ ابن‌كثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن، بیروت، 1389ق / 1970م؛ بحرانی، هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ بقاعی، ابراهیم، نظم الدرر، حیدرآباد دكن، 1391 ق / 1971 م؛ حویزی، عبد علی، نور الثقلین، به كوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، 1385 ق؛ خازن، علی، لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت، دارالمعرفه؛ دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، داراحیاء الكتب العربیه، 1381 ق / 1962 م؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، 1362 ش؛ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387ق / 1967 م؛ همو، تناسق الدرر، به كوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ همو، الدر المنثور، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، 1397ق؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، صیدا، 1356ق / 1937 م؛ طبری، تفسیر؛ فیروزآبادی، محمد، بصائر ذوی التمییز، به كوشش محمدعلی نجار، قاهره، 1383ق؛ قرآن مجید؛ قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، 1402ق / 1982 م؛ قمی، علی، تفسیر، به كوشش طیب موسوی جزائری، نجف، 1387 ق؛ نیشابوری، حسن، «غرائب القرآن و رغائب الفرقان»، در حاشیۀ تفسیر طبری.

محمدعلی لسانی فشاركی