آصف جاه

آصِفْ جاه، نظام‎الملک قمرالدین فرزند شهاب‎الدین‎ بن‎ عابد‎خان (1082-1161ق / 1671- 1748م)، از امرای دربار اورنگ‌زیب، بنیانگذار سلسلۀ نظام حیدرآباد دکن و شاعر پارسی‌گوی هند. اجداد آصف جاه از بزرگان عرفای سمرقند بودند و خود را از نوادگانِ شیخ شهاب‎الدین سهروردی (د 632 ق /  1235م) می‎دانستند. جدش عابدخان (د 1097ق / 1686م) از سمرقند به بخارا رفت و در آنجا به مقام قضاوت و شیخ‎الاسلامی رسید. عابدخان در زمان شاه‎جهان به دهلی مهاجرت کرد و از ملازمان و مشاوران ولیعهد او، اورنگ‌زیب، گردید. در دوران حکومت اورنگ‌زیب به منصب پنج هزاری و صدارت کل رسید، و یک‌چند صَوبه‎دار (حاکم) اَجْمیر، و مدتی نیز حاکم مُلتان (مولتان) شد و در 1091ق / 1680م لقب «قِلیچ‎خان» گرفت. پس از چندی، از مقاماتی که داشت معزول گردید، ولی در 1092ق / 1681م بار دیگر به مقام صدارت کل منصوب شد و در همان هنگام برای نظم دادن به کارهای دکن به آن ناحیه فرستاده شد و در پی آن به حکومت ظفرآبادِ بیدَر (در دکن) منصوب گردید. عابدخان سرانجام در 1097ق / 1685م در جنگی که میان اورنگ‌زیب و فرمانروای بیجاپور روی داد، در محاصرۀ قلعۀ گُلْکُنْده، به ضرب گلولۀ توپ جان سپرد. (صمصام‎الدوله، 3 / 120-123؛ آزاد بلگرامی، 2 / 173). 
پدر آصف‎جاه، میر شهاب‎الدین، نیز در دستگاه اورنگ‌زیب دارای مقاماتی عالی بود و منصب هفت هزاری داشت و به سبب کاردانی و لیاقتی که در فتح بیجاپور در 1097ق / 1686م از خود نشان داده بود، لقب «غازی‎الدین‎خان ‎بهادر فیروز جنگ» گرفت و در زمان حکومت شاه عالم بهادر‎شاه فرزند اورنگ‌زیب، حکومت گُجْرات برعهدۀ او بود و او در همان‌جا در 1222ق / 1710م درگذشت (آزاد بلگرامی، 2 / 173-174). 
آصف‎جاه در 1082ق / 1671م ولایت یافت. جد مادریش نَوّاب سعدالله‎خان، وزیر اعظم شاه‌جهان بود و او خود از عنایت اورنگ‌زیب برخوردار بود و منصب چهارهزاری و سپس پنج هزاری و لقب «چین قلیچ‎خان» گرفت. پس از مرگ اورنگ‌زیب، وی خود را از کشمکشها و منازعات شاهزادگان برکنار داشت و جانب احتیاط را مراعات کرد، ولی در دوران سلطنت شاه ‎عالم بهادر‎شاه (1118-1124ق / 1706-1712م) صوبه‎داری اَوَدْهْ و فوجداری لَکْهْنو به او محوّل شد و لقب «خانِ دوران بهادر» گرفت. اندکی بعد، به سبب گماشته شدن اشخاص جدید بر مناصب بزرگ و برکناری امرای سابق از مقامات و سعایت بدخواهان، از کار کناره گرفت و در شاه جهان‎آباد (دهلی کهنۀ امروزی) انزوا گزید و به زیّ صوفیان درآمد، اما پس از درگذشت بهادرشاه و سلطنت چند روزۀ جهاندارشاه (1124ق /  1712م)، وی دوباره از عنایت پادشاه برخوردار گشت و در دوران فرمانروایی فَرُّخ سِیَر (1124-1131ق / 1712-1719م) لقب «نظام‎الملک‎ بهادر فتح جنگ» و منصب هفت هزاری به او داده شد و او به صوبه‌داری دکن اعزام گردید. ولی هنگامی که امیرالامرا سید‎حسینعلی‎خان که از رقیبان او بود، حکومت دکن را برای خود گرفت، وی به پایتخت بازگشت و حکومت مرادآباد برعهدۀ وی محول گردید. نابسامانی اوضاع در مرکز حکومت و رقابتها و دسیسه‌بازیهای امیران و درباریان، دستگاه سلطنت را ناتوان کرده بود. امیرالامرا موقع را مناسب دیده از دکن به دهلی لشکر کشید، فرّخ‌سیر را خلع کرد و کشت و شاهزاده رفیع‎الدرجات را به سلطنت برداشت (1131ق /  1719م). در این هنگام نظام‎الملک به حکومت مالوا منصوب شد، ولی در همان سال امیرالامرا، رفیع‎الدرجات را از میان برداشت و محمدشاه برتخت نشست (1131-1161ق /  1719-1748م) و سال بعد نظام‎الملک به قصد تسخیر دکن از مالوا بدان جانب لشکر کشید، قلعۀ آسیر را گرفت، برهانپور را تصرف کرد (1132ق / 1720م) و لشکری را که امیرالامرا به تعقیب او فرستاده بود درهم شکست، و اورنگ‎آباد را از دست حاکم آن، که برادرزادۀ امیرالامرا بود به درآورد. امیرالامرا خود، محمد شاه را برداشته به جانب دکن رهسپار شد ولی در راه به دستور اعتمادالدوله ‎محمدامین‎خان که از امرای دربار و عموزادۀ پدر نظام‎الملک، بود، کشته شد. قطب‎الملک، برادر امیرالامرا که در دهلی قائم‌مقام او شده بود غیبت محمدشاه را مغتنم شمرده، یکی از شاهزادگان را بر تخت نشاند، و چون خبر بازگشت محمدشاه را شنید لشکری فراهم آورد و از دهلی برای مقابله بیرون رفت، ولی در جنگی که درگرفت شکست خورد و دستگیر شد. محمدشاه که نسبت به نزدیکان و طرفداران امیرالامرا و برادر او بدبین شده بود، محمدامین‎خان را وزیر اعظم خود کرد و این امر موجب شد که نظام‎الملک نیز از درِ اطاعت درآید و خاطر محمدشاه را از جانب خود آسوده گرداند. دیری نگذشت که محمدامین‎خان درگذشت (1134ق / 1722م) و نظام‎الملک به دهلی خوانده شد و مقام وزارت اعظم به او محول گردید، ولی امیران و درباریان که وجود چنان شخصی را مانع و مخلّ مقاصد خود می‎دیدند، سعی در آن داشتند که شاه را نسبت به او بدگمان کنند. در این احوال (1135ق / 1723م) معزالدوله حیدرقلی‎خان، که ناظم و فرماندار گجرات بود، سر به طغیان برداشت. 
محمدشاه نظام‎الملک را برای دفع فتنه به جانب گجرات فرستاد و حیدرقلی‎خان که تاب مقاومت در خویش نمی‎دید، خود را به دیوانگی زد و موضوع طغیان او بدین‎سان خاتمه یافت. نظام‎الملک به دهلی بازگشت و حکومت گجرات و مالوا به انضمام حکومت دکن ضمیمۀ وزارت او شد، ولی توطئه‎ها و دشمنیهای امیران و درباریان با او شدت گرفت و سرانجام خاطر شاه را نسبت به او مکدّر و مشوب کردند. درنتیجۀ این احوال، حکومت دکن از او گرفته شد و به مبارزخان که پیشتر ناظم حیدرآباد بود محول گردید (1136ق / 1723م). نظام‎الملک که جریان امور را برخلاف وضع خود می‎دید، اظهار بیماری کرد و به بهانۀ اینکه آب و هوای مرادآباد با مزاجش سازگارتر است، از شاه رخصت گرفت و به سوی آن ناحیه رهسپار شد؛ ولی پس از طی چند منزل، راه دکن را در پیش گرفت و خود را با شتاب به آنجا رسانید. مبارزخان به مقابله پیش آمد و در نزدیکی اورنگ‎آباد جنگی سخت درگرفت که در آن مبارزخان کشته شد و نظام‎الملک بار دیگر بر دکن تسلط یافت (1137ق / 1725م) محمدشاه ناچار از درِ دوستی درآمد و به دلجویی از نظام‎الملک پرداخت و با ارسال فرمانهای عنایت‎آمیز و اعطای لقب «آصف‎جاه» کدورتها و آزردگیهای پیشین را برطرف ساخت. در 1150ق / 1737م با اصرار و تأکید تمام او را دیگرباره به دربار فراخواندند. آصف‎جاه امور دکن را به فرزند خود نظام‎الدوله ناصر جنگ بهادر سپرد و به دهلی آمد و از اکرام شاه برخوردار گشت؛ ولی اندکی بعد در جنوب شورش اقوام مَرْهْتهی (مَراتی) پیش آمد و آصف جاه برای رفع غائله رهسپار آن ناحیه گردید. در نزدیکی بهوپال از توابع مالوا با افواج مرهتهی که برای مقابله خود را بدان ناحیه رسانده بودند جنگ درگرفت، ولی در همین اوقات خبر رسیدن نادرشاه به حدود دهلی به آصف جاه رسید و او ناچار شد که با طاغیان مصالحه کند و به دهلی بازگردد (آزاد بلگرامی، 2 / 174- 178؛ صمصام‎الدوله، 3 /  838-845). آصف‌جاه در گیرودار جنگ «کَرْنال» و مذاکره با نادرشاه و عقد «معاهدۀ کرنال» که به موجب آن محمدشاه همچنان سلطان هندوستان باقی می‎ماند، تدبیر و کیاست تمام از خود نشان داد و چون امیرالامرا صمصام‎الدوله (خان دوران) در جنگ کشته شده بود، محمدشاه منصب امیرالامرایی (فرماندهی کل قوا) را به او سپرد و نادر نیز در مدت اقامت دوماهۀ خود در دهلی نسبت به او عنایت خاص ابراز می‎داشت (قدوسی، 141-151؛ مروی، 2 / 733؛ صمصام‎الدوله، 3 / 845).
پس از بازگشت نادرشاه، آصف جاه به جانب دکن عزیمت کرد و پس از آنکه فرزند خود نظام‎الدوله را که سودای فرمانروایی آن ناحیه را در‌سر داشت و بر پدر شوریده بود، دستگیر و مجازات کرد (1154ق / 1741م)، به تحکیم موقعیت خود در سراسر دکن پرداخت. وی کَرْناتِکْ و آرْکات و بالْکُنْده را تصرف و به قلمرو خود ضمیمه کرد (1156-1159ق / 1743-1746م) و سرانجام به علت بیماری در 4 جمادی‎الاولی 1161ق /  20 آوریل 1748م در برهانپور وفات یافت (آزاد، 2 /  179-180؛ صمصام‎الدوله، 3 / 846-847).
آصف‌جاه مردی باتدبیر و شجاع بود و سالیان دراز در دکن حکومت کرد و سرانجام حکومت مستقل آصف‌جاهیۀ حیدرآباد را بنیاد نهاد و فرزندان او به عنوان «نظام» تا اواخر سدۀ 13 هجری (1286ق /  1869م) در آن ناحیه حکومت داشتند. وی در آبادی نواحی دکن کوشش بسیار کرد و با تشویق او بسیاری از شاعران و ادیبان و دانشمندان به آن ناحیه روی آوردند. از زمان او حیدرآباد از مراکز عمدۀ فرهنگ و تمدن اسلامی در شبه‌قارۀ هند شد. میرغلامعلی آزاد بلگرامی و علّامه میرعبدالجلیل بلگرامی که هر دو از شاعران و دانشمندان بنام آن زمان بودند، با وی مصاحبت داشتند و قصایدی در مدح او سرودند. آصف جاه خود مردی ادیب و شاعری توانا بود و در آغاز اشعار خود را از نظر میرزاعبدالقادر بیدل (د 1133ق / 1720م) می‎گذراند. وی در شاعری، نخست «شاکر» و سپس «آصف» تخلص می‎کرد (گوپاموی، 71؛ صبا، 389؛ ایمان، 72). طبع او بیشتر به غزل‌سرایی مایل بود، ولی قصیده و رباعی نیز در دیوان او دیده می‎شود. با اینکه بیدل اشعار او را می‎دیده و اصلاح می‎کرده (خوشگو، 252)، کلام او روشن و روان است و از پیچیدگیهای خاص سبک بیدل در سخن او اثری نیست، ولی خصوصیات زبان فارسی رایج در هند در سراسر دیوان او آشکار است و گاهی تعبیرات و تشبیهات نو نیز در اشعارش دیده می‎شود. غزلیات او غالباً عاشقانه است، ولی او به مضامین اخلاقی نیز توجه دارد و در مواردی رنگ تشیع و دوستی خاندان رسول اکرم(ص) در اشعارش به نظر می‎رسد. آصف‌جاه در نثرنویسی نیز توانا بود و به گفتۀ خوشگو «نثر بسیار شسته و صاف می‎نوشت» (ص 254). دیوان آصف‌جاه بار اول در 2 جلد و با مقدمه‎ای به قلم آقامیرزا نصرالله‎خان فدایی در 1301ق / 1884م و بار دوم در 1354ق / 1935م در حیدرآباد به چاپ رسیده است. منظومه‎ای به عنوان خسرو و شیرین نیز منسوب به اوست که در لکهنو (1877م) به چاپ رسیده است، ولی در تواریخ و تذکره‎های معتبر چنین منظومه‎ای را از او یاد نکرده‎اند.

مآخذ

آزاد بلگرامی، میرغلامعلی، سرو آزاد (دفتر دوم مآثرالکرام)، لاهور، 1913م، جمـ ؛ آصف جاه، قمرالدین آصفی، خسرو و شیرین، لکهنو، 1877م؛ ایمان، رحیم علیخان، تذکرۀ منتخب‎اللطائف، تهران، 1349ش؛ خوشگو، بندربن داس، سفینۀ خوشگو، دفتر سوم، به کوشش عطاءالرحمن کاکوی، پتنه، 1959م؛ صبا، مولوی محمد مظفرحسین، تذکرۀ روز روشن، تهران، 1343ش؛ صمصام‎الدوله، شاهنوازخان، مآثرالامراء، کلکته، 1309ق؛ قدوسی، محمدحسین، نادرنامه، مشهد، انجمن آثار ملی خراسان، 1339ش؛ گوپاموی، محمدقدرت‎الله، نتایج‎الافکار، بمبئی، 1336ش؛ مروی، محمدکاظم، عالم آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، زوار، 1364ش. 

فتح‎الله مجتبایی