اشپولر

اشپولر \ešpūler\، بِرتولد (1911-1990 م / 1290- 1368 ش)، اسلام‌شناس و ایران‌شناس آلمانی. وی در کارلسروهه زاده شد (عقیقی، 2 / 807؛ بروکهاوس، XVII / 791؛ مایر، XXII / 381). در دانشگاههای هایدلبرگ، مونیخ، هامبورگ و برسلاو، نزد استادان برجسته، در رشته‌های ادبیات کلاسیک، تاریخ، پژوهشهای اسلاوی و شرق‌شناسی، تحصیل کرد (عقیقی، همانجا؛ فرهنگ ... ، 1 / 322؛ بوسه، 199؛ نیز نک‍ : گوکنیان، 1؛ انده، 172). 
اشپولر در 24سالگی (1935 م) در دانشگاه برسلاو از پایان‌نامۀ دکتری خود با عنوان «دیپلماسی اروپا در قسطنطنیه تا صلح بلگراد (1739 م)» دفاع کرد («برتولد ... »، 28؛ بوسه، همانجا). آن‌گاه به پژوهش در تاریخ و زبانهای اروپای شرقی روی آورد (گوکنیان، همانجا؛ بوسه، 200). 
اشپولر در 1962 م موفق به دریافت عنوان دکتری افتخاری الٰهیات از دانشگاه برن، و نیز دکتری ادبیات از دانشگاه بوردو شد و همچنین در زمینۀ مباحث شرقی، از مراکز علمی کشورهای لبنان، مصر، عراق، ایران، افغانستان و پاکستان درجۀ دکتری دریافت کرد ( فرهنگ، همانجا؛ انده، 171). اشپولر به 15 زبان آشنایی کامل داشت و این تبحر، موقعیتهای ویژه‌ای برای او فراهم ساخت ( فرهنگ، همانجا؛ نیز نک‍ : «برتولد»، 30؛ بوسه، 199-200, 204). 
اشپولر در 1938 م، با همکاری پروفسور والتر هینتس، رسالۀ استادی خود را با عنوان «تاریخ مغول در ایران» ارائه داد که چندبار به چاپ رسید و به زبانهای مختلف نیز ترجمه شد (همو، 200). او بعدها به پژوهش دربارۀ «اردوی زرین» دست زد و کتاب وی در این موضوع در 1943 م به ‌چاپ رسید. او آثار دیگری نیز دربارۀ مغولان دارد که از منابع معتبر پژوهش در این زمینه به‌ شمار می‌روند (همو، 200-201). پژوهش دربارۀ مغولان، اشپولر را به تحقیق دربارۀ تاریخ کلیساهای شرق و ایران در دوران اسلامی علاقه‌مند ساخت. او به‌مدت 50 سال (از 1939 تا 1989 م)، برای ستون گاه‌شماری کلیساییِ «روزنامۀ کاتولیک‌ باستان»، کـه کلیسای بین‌المللی (برن) منتشر می‌کرد، مطلب می‌نوشت. در 1952 م، کتاب تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی را نوشت (همو، 201-202). تنوع آثار اشپولر بسیار شگفت‌انگیز است. او آثار بسیاری در زمینۀ تاریخ روسیه، اروپای شرقی، تاریخ اقوام ترک‌زبان، جغرافیای تاریخی مشرق، علوم اسلامی، علوم دینی، گاه‌شماری و موضوعات دیگر دارد (برای تفصیل، نک‍ : فرهنگ، 1 / 323-330؛ «کتاب‌شناسی ... »، 23-29؛ ایندکس ... ، جم‍ ‌).
اشپولر از 1934 م به تدریس و پژوهش در دانشگاههای گوتینگن، مونیخ و هامبورگ پرداخت و مدتها نیز به‌عنوان استاد میهمان در دانشگاههای آنکارا، بغداد، بوردو، لس‌آنجلس‌ و کولِژ دُ فرانس بود ( فرهنگ، 1 / 322؛ «برتولد»، 28؛ عقیقی، مایر، بروکهاوس، همانجاها). او در این سالها از همکاری صمیمانۀ اعضای گروه ایران‌شناسی دانشگاههای آلمان برخوردار بود. وی پس‌ از 30 سال تدریس در 1980 م بازنشسته شد و سرانجام در 78سالگی در هامبورگ درگذشت («برتولد»، 28- 29؛ انده، 171-172؛ بوسه، 172, 199؛ گوکنیان، همانجا). 
یکی از خدمات مهم اشپولر انتشار مجموعۀ نفیس «راهنمای شرق‌شناسی» با همکاری شمار بسیاری از خاورشناسان طی سالهای 1952 تا 1965 م بود. هر جلد از این مجموعه دربارۀ رشته‌ای از رشته‌های شرق‌شناسی، و چند بخش نیز به‌طور ویژه دربارۀ پژوهشهای ایرانی ازجمله زبان‌‌شناسی، ادبیات، تاریخ و ادیان است (افشار، راهنما ... ، 51-52؛ فرهنگ، همانجا؛ شفا، 1 / 152). اشپولر از 1949 م سردبیری نشریۀ «اسلام» را نیز بر عهده داشت ( فرهنگ، بروکهاوس، همانجاها؛ گوکنیان، 2). اشپولر چندین‌بار به ایران سفر کرد و در کنگره‌های متعدد حضور یافت (افشار، نادره‌کاران، 1068؛ فرهنگ، همانجا). 
از آثار اشپولر پیدا ست که او به تاریخ فرهنگی بیشتر علاقه داشت تا تاریخ سیاسی. یکی از زمینه‌های تحقیق او مطالعات دینی و ارتباط آن با دیگر نهادهای اجتماعی است. از جملۀ این آثار می‌توان به «مسیحیت نزد عربها»، «مسیحیان سوریه در میان هم‌میهنان مسلمان خود»، «افکار یونانی‌مآبی در اسلام»، «ظهور و سقوط امپراتوریهای دورۀ خلافت اسلامی در جهان»، «اسلام به‌عنوان بنیادی اخلاقی در تاریخ»، «اسلام و کمونیسم»، «اسلام و اهمیت آن در شمال آفریقا» و آثار بسیار دیگری اشاره کرد. او را می‌توان از مورخان ساختارگرا دانست که به مطالعۀ تاریخی در بستر فرهنگی، نهادهای اجتماعی و حتى اقتصادی توجه داشتند. ازجمله تألیفات او برای اثبات این مدعا می‌توان به این آثار او اشاره کرد: «کارآیی و نقش تاریخ هنر ترکیه در تاریخ عمومی این کشور و ... »، «پیشرفت اقتصادی ایران و آسیای مرکزی در سده‌های میانه»، «نظام آموزشی ترکیه در عصر تنظیمات و آتاتورک»، «تأملی پیرامون نظام تحصیلی اقلیتهای  مسیحی ترکیۀ اروپایی در پایان عصر عثمانی»، «نظام مدارس در چارچوب توسعۀ فرهنگی ملتهای جنوب ‌شرقی اروپا در سـدۀ نـوزدهم» و بسیـاری دیگـر (نک‍ : فرهنگ، 1 / 323- 330؛ «کتاب‌شناسی»، همانجا؛ ایندکس، جم‍‌ ). او نقدهای بسیاری نیز بر آثار دیگران نوشته است («یادداشتها ... »، npn.). دو کتاب از آثار او به فارسی ترجمه شده است: یکی تاریخ مغول در ایران، ترجمۀ محمود میرآفتاب (تهران، 1351 ش)؛ و دیگر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمۀ عبـدالجواد فلاطوری (تهران، 1364 ش). 

مآخذ

افشار، ایرج، راهنمای تحقیقات ایرانی، تهران، 1349 ش؛ همو، نادره‌کاران، به کوشش محمود نیکویه، تهران، 1383 ش؛ «برتولد اشپولر و ایرج افشار»، گیلان ما، رشت، 1382 ش، س 3، شم‍ 2؛ شفا، شجاع‌الدین، جهان ایران‌‌‌شناسی، تهران، 1348 ش؛ عقیقی، نجیب، المستشرقون، قاهره، 1965 م؛ فرهنگ خاورشناسان، تهران، 1376 ش؛ نیز: 

Bibliographie der deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde, ed. F. Sezgin, Frankfurt, 1993, vol. XVIII; Brockhaus, 1973; Busse, H., «Bertold Spuler», Der Islam, Berlin / New York, 1990, vol. LXVII (1); Ende, W., «Bertold Spuler», Orient, Hamburg, 1990, S. 31, no. 2; Göckenjan, H., «Bertold Spuler», ZDMG, 1992, vol. CXLII (1); Index Islamicus, 1966-1970; Meyer ; «Notes on Bertold Spuler», The Rugaffair, www.spongobongo.com / her9957.htm.

ندا اخوان اقدم