اسیری لاهیجی

اسیری لاهیجی، شمس‌الدین محمد بن یحیى بن علی گیلانی، متخلص به اسیری (د 912 ق / 1506 م)، عارف، شاعر و از مشایخ سلسلۀ نوربخشیه.
اسیری در زادگاه خود، لاهیجان، مقدمات علوم ظاهری را فراگرفت و درد «عشق معرفت» در او پیدا شد و در رجب 849 به خدمت سید محمد نوربخش (د 869 ق) رسید که در آن هنگام در روستای شَفت، از نواحی گیلان، اقامت داشت. اسیری 16 سال در خدمت او بود و در این مدت، در عالم معرفت و شهود عرفانی به تجارب و حقایقی دست یافت (اسیری، اسرار ... ، 252-256). با قدرت یافتن صفویه (907 ق)، بی‌تردید راه و روش عرفانی اسیری مقبول‌تر و عام‌تر شد، به‌ویژه آنکه او با شاه اسماعیل اول (د 930 ق) رابطه‌ای نزدیک داشت.
اسیری در واقع نمایندۀ عرفان و تصوف شیعی است و خود سند طریقت خویش را با 20 واسطه به امام‌ رضا (ع) می‌رساند (نک‍ : مفاتیح ... ‌، 585، «رسائل»، 350). با اینکه او بزرگ‌ترین و ممتازترین جانشین سید محمد نوربخش بود، همچنان رهبری را در ذات نوربخش منحصر، و لقای او را برتر از «عزت دنیا و دین» می‌دانست. نیز از نوربخش با عناوینی چون «امام الاصفیا» یاد ( اسرار، 49، دیوان، 80، نیز 145، 147)، و خود را ساختۀ «فیضِ نوربخشی» معرفی می‌کرد (همان، 65) و پیر خود را با «مهدی» قابل قیاس می‌دانست. 
اسیری در اقلیم کشف و شهود مدعی تجربه‌های فردی شده، و تصریح کرده که در بدو سلوک، «نور تجلی الٰهی» بر او ظاهر شده است (مفاتیح، 66-67). او در 852 ق خود را متجلی به «تجلی صفت نور» یافته (همان، 80)، و بار دیگر عالم هستی را با یک نور واحد روشن دیده (همان، 343-344)، و سرانجام، متجلی به «تجلی نور سیاه» شده است، یعنی به بلندترین نقطۀ سلوک در عرفان رسیده، و خود را قیوم همۀ عالم یافته است (همان، 523).
آثار منظوم او عبارت‌اند از: 1. اسرار الشهود، که مثنوی‌ای است مشتمل بر 3‌هزار بیت، در بحر رمل مسدس مقصور (هم‌وزن مثنوی مولوی)، متضمن نکته‌ها و تمثیلهای عرفانی؛ 2. دیوان، مشتمل بر غزلهای فارسی و عربی، ترجیع‌بند و رباعی، نزدیک به 5 هزار بیت؛ 3. منتخب مثنوی، گزیده‌ای از مثنوی مولوی که اسیری در 874 ق آن را گرد آورده، و برخی از مشکلات را نیز به‌نظم، تبیین کرده است (نک‍ : دیوان، 280؛ زنجانی، «ک»، «کا»). 
آثار منثور او اینها ست: 1. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن‌ راز، که نامدارترین اثر او در قلمرو عرفان و معروف‌ترین شرح در میان شروح گلشن ‌راز محمود شبستری است (نک‍ : شوشتری، 2 / 152)؛ 2. «شرح دو بیت مثنوی»، که گزارشی است کوتاه از دو بیت مثنوی مولوی: چون‌که بی‌رنگی اسیر رنگ شد ... (دیوان، 338)؛ 3. «اجازه‌نامه»: اجازه‌ای است عرفانی که اسیری برای شیخ حیرتی و فرزندش، ابوالذبیح اسماعیل، به عربی در زَبیدِ یمن در 883 ق نوشته است؛ 4. چند رسالۀ منثور دیگر، متضمن گزارشهایی کوتاه از ابیات دشوار عرفانی.

مآخذ

اسیری لاهیجی، محمد، اسرار الشهود، به‌کوشش برات زنجانی، تهران، 1365 ش؛ همو، دیوان، به‌کوشش برات زنجانی، تهران، 1357 ش؛ همو، «رسائل»، ضمیمۀ دیوان اسیری (هم‍ )؛ همو، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن‌ راز، به‌کوشش محمدرضا برزگـر خالقی و عفت کرباسی، تهران، 1371 ش؛ زنجانی، برات، مقدمه بر دیوان اسیری (هم‍ )؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1365 ش.

نجیب مایل هروی (دبا)