توپ بازی

توپْ‌بازی، یا بازی با توپ، گونه‌ای از بازیهای مهارتی ‌ـ ورزشی که ابزار اصلی آن را توپ تشکیل می‌دهد و انواع مختلف آن تقریباً در سراسر ایران اجرا می‌شود.
این بازی در فرهنگ ایرانی قدمتی دیرینه دارد. نخستین شواهد از بازی با توپ در ایران بازی چوگان است. در داستان خسرو و ریدک آمده است که خسرو در شمارش فعالیتهای شاهزادگان از بازی چوگان نام می‌برد (متون ... ، 73؛ برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : ه‍ د، چوگان).
توپ کلمه‌ای است ترکی به معنای فوج (غیاث ... )، و بازی از کلمۀ پهلوی وازیتن به معنای جنبیدن و پریدن می‌آید (نیبرگ، 207 / II). این بازی در گویشهای مختلف ایران نامهای گوناگونی می‌یابد (نک‍ ‍: ادامۀ مقاله).
توپ که ابزار اصلی این بازی است، در هر نقطه از ایران به فراخور نوع بازی و نحوه و گروه سنی شرکت‌کننده در آن از مواد اولیۀ قابل دسترس در همان منطقه ساخته می‌شود. توپ کاشی در اصفهان با ریسمان و ابریشم بافته می‌شود و برای تفریح درون آن سوسک قرار می‌دهند تا صدا کند، یا خرده‌پلاستیک می‌ریزند تا خاصیت ارتجاعی داشته باشد (جناب، 298).
توپِ بازی توپ‌جستناک را در خراسان از پشم و نخ می‌سازند و با ابریشم یا نخ در 8 یا 16 خانه و گاه بیشتر می‌بافند و با وجود نرم‌بودن، توپی محکم است که با برخورد به زمین ارتفاع زیادی می‌گیرد (بهار، 2 / 350).
در آباده، سنگ کوچکی را انتخاب می‌کنند و تکه‌پارچه‌هایی به شکل نوار دور آن می‌پیچند؛ و برای اینکه پارچه‌ها به هم بچسبد، از آب دهان استفاده می‌کنند و در نهایت برای بازنشدن پارچه‌ها با نخ معمولی و یا نخ قالی تمام توپ را می‌دوزند. هرچه ضخامت توپ بیشتر باشد، یعنی تکه‌پارچۀ بیشتری دور آن پیچیده باشند، خاصیت ارتجاعی آن هم بیشتر می‌شود (صداقت‌کیش، 44- 45).
توپه در سروستان و لب یا لپ در رشت نیز به همین روش ساخته می‌شوند با این تفاوت که در سروستان، به جای سنگ از پارچۀ جیر در مرکز توپ استفاده می‌شود که خاصیت ارتجاعی آن را بیشتر می‌کند. در رشت نیز داخل آن را با پارچۀ کهنه، نخ کاموا یا کنف، پشم و ضایعات دیگر پر می‌کنند (نک‍ ‍: همایونی، 481؛ غلامی، 49).
در ایلام برای ساخت توپ از موی بز یا گاو یا پارچۀ کهنه (محمدی، 1 / 32)، و در ژاورود و اورامان از پلاستیک یا ریسمان استفاده می‌شود (سعیدی، 153).
امروزه، برای توپ‌بازی از توپهای صنعتی ساخته‌شده از پلاستیک و چرم استفاده می‌شود.
توپ‌بازی در شهرهای مختلف به گونه‌ها و با قوانین و مقررات مختص خود اجرا می‌گردد؛ اما این بازیها با وجود تفاوت در نحوۀ اجرا در مواردی با یکدیگر پیوند دارند.
یکی از انواع توپ‌بازی زدن توپ به زمین است. به این ترتیب که بازیکن توپ را به زمین می‌زند و با بلند‌شدن توپ از زمین بار دیگر به آن ضربه می‌زند و تا زمانی که این عمل را تکرار کند، دیگران تعداد آن را می‌شمارند و برندۀ بازی کسی است که دفعات بیشتری به توپ ضربه زده‌باشد. این بازی در طالب‌آباد، به بامبک‌بازی یا زی‌یک (هر دفعه زدن توپ یک زی نامیده می‌شود) (صفی‌نژاد، 354)؛ در بیرجند، به گوکّه‌تپّوک (رضایی، 566)؛ در ژاورود و اورامان، به خامی(سعیدی، 154-155)؛ و در گیلان به تاب‌بازی (غلامی، همانجا) شهرت دارد.
نوع دیگر همانند بازی دستۀ اول اجرا می‌شود، با این تفاوت که بازیکن پس از هر ضربه به توپ یک بار دور خود می‌چرخد و مجدداً به توپ ضربه می‌زند و تا زمانی‌که دچار اشتباه نشود، ضربات او شمرده می‌شود. برندۀ این بازی نیز کسی است که ضربه‌های بیشتری به توپ زده‌باشد. این بازی در طالب‌آباد، چرخک (گردوو) (صفی‌نژاد، همانجا)؛ در ژاورود و اورامان، گه‌رمی (سعیدی، 153)؛ در مازندران، تب‌تب‌کی (عرب، 76)؛ و در آذربایجان، توپ‌چرخی (قزل ایاغ، 15-16) نام دارد.
نوع دیگر پرتاب توپ به هوا ست که خود به چند صورت انجام می‌گیرد. توپ‌جستانک در خراسان (بهار، 2 / 350- 351)، و توپ‌رشک در قوچان (قزل ایاغ، 253) به این گونه اجرا می‌شود که یکی از بازیکنان توپ را محکم به زمین می‌زند و زمانی‌که توپ در هوا بلند شد، همه سعی می‌کنند آن را بگیرند. به محض اینکه توپ در اختیار یکی از بازیکنان قرار‌گرفت، همه فرار می‌کنند و بازیکن صاحب توپ باید یکی از بازیکنان را هدف بگیرد و با توپ به او ضربه‌ای بزند. اگر توپ به او خورد که باید کولی بدهد و اگر توانست توپ را با دست بگیرد، او پرتاب‌کنندۀ توپ خواهد‌ بود.
در ایلام در بازی تووپه‌شرکه (توپ فرسوده)، هدفی مانند تنۀ درخت، تخته‌سنگ و چیزی از این دست به عنوان دالگه انتخاب می‌شود. بعد از اینکه توپ به هوا پرتاپ شد، بازیکنان سعی می‌کنند توپ را از هوا بگیرند و به سمت دالگه رفته و به آن بزنند (محمدی، همانجا).
در بازی توپ‌تو‌تدی (توپ گرفت) در آذربایجان، دو نفر با هم یار می‌شوند و توپ را به هم پاس می‌دهند. نفر سوم باید سعی کند توپ را از آنها بگیرد و توپ را از هرکس که گرفت، او بازنده است و جایش را با گیرندۀ توپ عوض می‌کند (قزل‌ایاغ، 15).
در بازی «تَب نیته خری» (اگر توپ را نگرفتی، خری و باید سواری بدهی) در منطقۀ چلاو آمل، و «تب بنه خر» در منطقۀ لیتکوه آمل یک نفر به عنوان اوسّا توپ را به زمین می‌کوبد و در هوا می‌گیرد. هرکسی که سعی کند توپ را از او برباید و موفق نشود، باید به اوسا سواری بدهد. سپس اوسا در حالی‌که پشت بازنده سوار است، باز توپ را به زمین می‌زند و می‌گیرد. اگر کسی توانست توپ را بگیرد، او اوسا ست و بازی به همین منوال ادامه می‌یابد (مهجوریان، 87؛ عرب، 74).
در گونۀ دیگر بازی با توپ، بازیکن توپ را به دیوار می‌کوبد و آن را در هوا می‌رباید. قوانین این بازی با نام گُوکِ شام در بیرجند به این گونه است که بازیکن توپ را به دیوار می‌کوبد و در بازگشت، باز آن را به دیوار مـی‌کوبد (مانند زدن توپ به زمین با این تفاوت که این بار توپ را باید به دیوار بزنند) و برنده کسی است که بتواند دفعات بیشتری توپ را به دیوار بزند (رضایی، 567- 568). در کازرون این بازی توپ در‌رو نام دارد. در این بازی بازیکن پس از اینکه 10 بار توپ را به دیوار زد، باید یک نفر را هدف بگیرد و توپ را به بدن او بزند. اگر موفق شد، خود بازی را ادامه می‌دهد، در غیر این صورت نوبت نفر بعد است که صاحب توپ باشد (حاتمی، 45-46).
شیوه‌ای از بازی با توپ در ایران وجود دارد که همانند بازی گلف اجرا می‌شود. بازی «گُوکّه هوش» در بیرجند (رضایی، 568)، و تپ‌چالی در لاسگرد سمنان (قزل ایاغ، 328) بر این منوال است که در بالای زمینی شیب‌دار حفره‌ای به اندازۀ توپِ بازی حفر می‌شود و بازیکنان باید سعی کنند توپ را به درون این چاله قل دهند. تب چال‌کا در مازندران هم به همین شیوه برگزار می‌شود، تنها اینکه به‌غیر از حفرۀ اصلی بازی به نام «شاه‌چال» یا «مسجد»، به تعداد بازیکنان در زمین حفره‌هایی کنده می‌شود و بازیکنان باید سعی کنند توپ را به درون شاه‌چال بیندازند. کسی که توپ را در شاه‌چال بیندازد، برندۀ بازی است و او سپس با توپ دیگر بازیکنان را هدف می‌گیرد؛ توپ به هر کسی بخورد، موظف است به برندۀ بازی سواری دهد (عرب، 77). اما بازی توپ‌تو‌چاله تا حدودی متفاوت است. در این بازی، 6 چاله در فواصل مختلف حفر می‌شود و هر چاله بنا به فاصله‌اش از خط اصلی امتیاز مخصوص خود را دارد. بازیکنان توپ را به طرف چاله‌ها قل می‌دهند و داور امتیاز هر چاله را برای بازیکنان حساب می‌کند. برندۀ بازی کسی است که به امتیاز 100 برسد (قزل ایاغ، 767).
در یک سلسله از بازیهای با توپ هدفی برای توپ‌بازی در نظر گرفته می‌شود. در بازی «تب‌لت» در مازندران لت را که با تخته‌هایی مستطیل‌شکل ساخته شده است، در وسط کاینه (میدان بازی) می‌کارند. دو نفر از دو گروه شرکت‌کنندۀ بازی پشت خط در برابر هم می‌ایستند و سعی می‌کنند با توپ لت را نشانه بگیرند. بازیکنی که توانست لت را بزند، برنده است و بازیکن مقابل سیک (بازنده) می‌شود. بازی تا زمانی‌که همۀ بازیکنان گروه مقابل سیک شوند، ادامه خواهد یافت (عرب، 81؛ مهجوریان، 86). بازی تب‌دِ‌چه‌له در آمل نیز به همین منوال است، با این تفاوت که لت در این بازی دو شاخۀ چوب است که بازیکن باید هردو آنها را با یک ضربۀ توپ بزند. اگر هردو را انداخت، بازیکن مقابل سیک می‌شود و اگر تنها یکی از چوبها را زد، بازیکن مقابل توپ را برمی‌دارد و روی یک پا چوب را هدف می‌گیرد. برندۀ بازی گروهی است که همۀ بازیکنان مقابلشان را سیک کرده باشد (همو، 83-84). در بازی تَب‌کِنگ‌کا هدف بازی یکی از بازیکنان حریف است. وی به‌صورت سجده وسط زمین قرار می‌گیرد و بازیکن حریف او را هدف می‌گیرد و باید با توپ به باسن او بزند؛ اگر توپ به هر قسمت دیگر از بدن او خورد، جای دو گروه عوض می‌شود (نعمتی، 96- 99).
بازی با توپ به روشهای دیگری نیز اجرا می‌شود. در تب‌بازی (تومره) در مازندران (عرب، 73)، توپه‌میان در منطقۀ شیراز و کازرون (قزل ایاغ، 387)، توپ در دو خانه در گیلان (نک‍ ‍: همو، 577) و تب بسیک در مازندران (نک‍ ‍: همو، 644-645)، افراد به دو گروه تقسیم می‌شوند. پس از انتخاب آغاز‌کنندۀ بازی، گروه اول به دو دسته تقسیم می‌شوند و در دو طرف میدان بازی می‌ایستند. گروه دوم در وسط میدان جای می‌گیرند. سپس گروه اول باید آنها را با توپ بزنند و نباید اجازه دهند که آنها توپ را با دست بگیرند. این بازی تا زمانی که همۀ بازیکنان گروه دوم از بازی خارج شوند، ادامه می‌یابد و سپس نوبت گروه اول است که در وسط میدان جای بگیرد.
در بازی تب‌به‌پا در مازندران، بازیکن حریف با پا به توپ ضربه می‌زند؛ به‌گونه‌ای که توپ به پای بازیکن مقابل بخورد (عرب، 72). در بازی تب‌پیله در مازندران بازیکنان به دو گروه تقسیم می‌شوند. یکی از بازیکنان توپ را زیر لباس خود پنهان می‌کند و گروه او شروع به دویدن می‌کند. بازیکنان تیم مقابل سعی می‌کنند بازیکنان حریف را بگیرند و اگر موفق شدند، بازیکن صاحب توپ باید با توپ به بدن حریف بزند؛ اگر موفق شد، گروه آنها صاحب توپ باقی می‌ماند، ولی اگر موفق نشد یا بازیکنان حریف توپ را از آنها گرفتند، توپ در اختیار تیم مقابل قرار می‌گیرد (همو، 75).
بازی ‌توپ‌جا‌خالی (بدون منطقۀ بومی) این‌گونه اجرا می‌شود که همۀ بازیکنان به شکل دایره می‌ایستند و یک نفر به قید قرعه در وسط دایره قرار می‌گیرد و سعی می‌کند بازیکنان دیگر را با توپ بزند و به تعداد دفعاتی که بتواند توپ را به بازیکنان بزند، امتیاز می‌گیرد. دیگران هم به ترتیب، به میان میدان می‌آیند و امتیاز می‌گیرند (قزل ایاغ، 767).

مآخذ

بهار، محمدتقی، بهار و ادب فارسی، به کوشش محمد گلبن، تهران، 1355 ش؛ جناب اصفهانی، علی، فرهنگ مردم اصفهان، اصفهان، 1385 ش؛ حاتمی، حسن، بازیهای محلی کازرون، تهران، 1377 ش؛ رضایی، جمال، بیرجندنامه، به کوشش محمود رفیعی، تهران، 1381 ش؛ سعیدی، محمد‌صالح، اویهنگ وآداب و رسوم مردم ژاورود و اورامان، سنندج، 1384 ش؛ صداقت‌کیش، جمشید، بازیهای محلی آباده، تهران، 1360 ش؛ صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، 1345 ش؛ عرب فیروزجایی، لیلا، کا: فرهنگ بازیهای مازندران، تهران، 1389 ش؛ غلامی، اباذر، «بازیهای محلی گیلان»، گیله وا، رشت، 1381 ش، شم‍ 69؛ غیاث‌اللغات، غیاث‌الدین محمد رامپوری، بمبئی، 1349 ق؛ قزل ایاغ، ثریا، راهنمای بازیهای ایران، تهران، 1379 ش؛ متون پهلوی، به کوشش جاماسب ـ آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، 1371 ش؛ محمدی، آیت و فاطمه محمدی، فرهنگ بازیهای محلی ایلام، تهران، 1383 ش؛ مهجوریان نماری، علی‌اکبر، باورها و باز‌یهای مردم آمل، ساری، 1374 ش؛ نعمتی، مرادعلی، فرهنگ بازیهای بومی مازندران، تهران، 1390 ش؛ همایونی، صادق ، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، 1371 ش؛ نیز:

Nyberg, H. S., A Manual of Pahlavi, Tehran, 2003.

مریم سامعی