تحفه مظفریه

تُحْفۀ مُظَفَّریّه، مجموعه‌ای است از بیت و باوها (داستانهای منظوم) و چیروکهای (افسانه‌های منثور) مردم کُرد که اُسکار مان (1867-1917 م / 1284- 1335 ق) در منطقۀ مهاباد از زبان دو تن از بیت‌خوانان کرد گردآوری کرده، و در 1323 ق / 1905 م به خط آلمانی و به زبان کردی منتشر کرده است.
اسکار مان در 1901 م به فرمان ویلهلم دوم، امپراتور آلمان، به ایران سفر کرد و طی چند سال اقامت خود که تا 1911 م طول کشید، با کسب اجازه از مظفرالدین شاه قاجار (1269-1324 ق / 1853- 1906 م)، توانست تحقیقات مفصلی دربارۀ زبانها و گویشهای ایرانی، ازجمله زبان کردی، انجام دهد. او برای سپاسگزاری از مظفرالدین‌شاه، نام کتاب خود را تحفۀ مظفریه گذاشت (مان، دیباچه، 22). در 1354 ش / 1975 م سید محمدامین شیخ‌الاسلامی متخلص به هیمن (هیمن مکریانی) این کتاب را از خط آلمانی به رسم‌الخط کردی برگرداند و با همکاری کوری زانیاری کورد در بغداد به چاپ رساند (مکریانی، 18). مکریانی مقدمه‌ای نیز بر کتاب نوشت که طی آن، افزون بر شرح اوضاع اجتماعی و فرهنگی کردستان، جایگاه هنرمندان و به‌ویژه بیت‌بیژان (بیت‌خوانان که می‌توان آنها را نقال و قصه‌خوان نیز نامید) کرد را در میان مردم کرد توضیح داده است (ص 14-107).
اسکار مان در 1321 ق / 1903 م، به مهاباد رفت و در آنجا، با میرزا جواد قاضی که در آن زمان طلبه‌ای گمنام در مسجد شاه درویش این شهر بود، آشنا شد و با کمک وی زبان کردی را آموخت. قاضی دو بیت‌بیژ (بیت‌خوان کرد) را به نامهای میرزا اسکندر و رحمـان بکر، از ساکنـان روستای گارگش ــ واقع در میان جادۀ مهابـاد ـ سردشت ــ به اسکار مان معرفی کرد. اسکار مان 19 بیت و 6 چیروک را از زبان این دو قصه‌خوان نوشت. ازجمله بیتهای مهم کتاب بیت «دِم دِم» است که موضوع آن نبرد یکی از خوانین کرد به نام امیرخان برادوست با شاه‌ عباس صفوی است (ص 134-150).
دم دم نـام قلعـه‌ای است کـه در 3کیلومتـری جادۀ اورمیـه ـ اشنویه در درۀ قاسملو واقع است و امیرخان در آن مستقر بوده است. روایتی از این ماجرا را نیز اسکندربیک منشی، وقایع‌نگار وقت شاه عباس، در عالم‌آرای عباسی نقل کرده است (2 / 1304-1309). در نبرد با سپاه عثمانی، یکی از دستهای امیرخان قطع می‌شود و شاه عباس دستور می‌دهد تا دستی از طلا برایش بسازند؛ اما بعدها هنگامی که امیرخان قلعۀ دم دم را بنا می‌کند، با مخالفت شاه عباس روبه‌رو می‌شود و شاه فرمان سرکوبی او را صادر می‌کند (همو، 2 / 1330- 1336). 
از بیتهای دیگر کتاب «مم و زین» است که یکی از کهن‌ترین و شناخته‌شده‌ترین بیتهای کردی است و موضوع آن شرح عشق دو دلداده است (ص 151-233). این بیت تاکنون به زبانهای فارسی، روسی، انگلیسی، ترکی و فرانسوی ترجمه شده است و روایتهای متفاوتی از آن در زبان کردی وجود دارد (مکریانی، 53-62). از این بیت دو روایت در کتاب نقل شده است (ص 7 - 8). 
«لاس و خزال» یکی دیگر از بیتهای کتاب است (ص 234-260) که از بیتهای عاشقانه و مشهور کردی به شمار می‌رود (مکریانی، 64). بیتهای دیگر کتاب عبارت‌اند از: ناسر و مال‌مال، برایموک، شیخ فه‌رخ و خاتون ئه‌ستی، قوچ عثمان، جولندی، خه‌زیم، کاکه میر و کاکه شیخ، لِه شِکری، قِه‌ر و گوله‌زِه‌ر، زه‌نبیل‌فروش، باپیر آغای منگور، عبدالرحمان پاشای به‌به، علی عاشق، و ورده‌مقام (ص 7- 8).
موضوع بیتهای زه‌نبیل‌فروش و جولندی مذهبی است و شرح نبردهای حضرت علی (ع) با ستمگران و جباران روزگار است (مکریانی، 90، 99). یکی از بن‌مایه‌های رایج در دیگر بیتها، به‌رغم تنوع در موضوع، عشق و دلدادگی است. برخی از این بیتها مانند علی عاشق، ورده‌مقام، و خه‌زیم را بیشتر در مراسم عروسی و مجالس شادی می‌خوانند (ص 539 -543؛ مکریانی، 91- 92؛ تحقیقات ... ).
همان‌گونه که گفته شد، در کتاب، 6 چیروک وجود دارد که چیروک نخست نقل منثور بیت دم دم است. از چیروک سوم ــ خـدا از سلطـان محـمـود بـزرگ‌تـر اسـت (ص 121-126) ــ روایتهای فراوانی به زبان فارسی موجود است که همۀ آنها به شاه ‌عباس منسوب است (انجوی، 1 / 24-27؛ امینی، 94-111). از چیروک پنجم نیز که موضوع آن مکر روباه است و طی آن، روباه وانمود می‌کند که قصد سفر حج را دارد و به این ترتیب برخی پرندگان را با خود همراه می‌کند (ص 128-132)، چند روایت متفاوت به زبان فارسی ثبت و منتشر شده است (مارتسلف، 52 -54).

مآخذ

 اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1377 ش؛ امینی، امیرقلی، سی افسانه، تهران، 1339 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، تمثیل و مثل، تهران، 1352 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ مارتسلف، اولریش، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ مان، اسکار، تحفۀ مظفریه، ترجمۀ هیمن مکریانی، اربیل، 2006 م؛ مکریانی، هیمن، مقدمه بر تحفۀ مظفریه (نک‍ : هم‍ ، مان).

هاشم سلیمی