پامنبری

پامَنْبَری، از آیینهای عزاداری است و پامنبری‌خوان به شاگرد روضه‌خوانی گفته می‌شود که پیش از استاد، در پایِ منبر ابیاتی در مصائب اهل بیت می‌خواند. در توضیح پامنبری، منابع چنین آورده‌اند: روضه‌خوانی که پای منبر ایستد و اشعار مصیبت خواند. آن‌که در فاصلۀ فرودآمدن آخوندی از منبر و برشدن آخوندی دیگر، پای منبر ایستاده یا نشسته، نوحه و مرثیه را به آواز خواند ( لغت‌نامه ... ؛ نجفی، 1 / 215)؛ نیز کنایه از مقلد یا مداحی است که از کردار و گفتار فردی، چشم‌بسته پیروی ‌کند و مبلّغ او باشد. پامنبریِ کسی را کردن به‌معنای دنباله‌رو و مبلّغ کسی بودن، از کارها و سخنهای او تقلید کردن (همانجا)، و دنبال حرف کسی را گرفتن و دربارۀ سخن کسی توضیح دادن است. امروزه به مستمعان ثابت منابرِ روضه‌خوانی هم پامنبری می‌گویند. مثل «پیش از ملا به منبر می‌رود / نرو» کنایه به شاگرد روضه‌خوانهایی است که قبل از ملا به منبر رفته و آنچه را ملا باید بخواند، می‌خوانند یا بدان اشاره‌ای می‌نمایند (بهمنیاری، 125-126). به پامنبری‌خوان «پیش‌خوان» نیز می‌گویند که در مجالس وعظ و روضه‌خوانی پیش از خطیب و سخنران چیزی را می‌خواند.
پامنبری برای گرد آمدن مردم در محافل روضه‌خوانی نیز بوده است. ابتدا ذکرخوانی (ه‍ م)، سپس پامنبری آغاز می‌شده است. در این صورت ذکر مقدمۀ نوحه‌ها، پامنبری بوده است و گاه نیز پامنبری پایان روضه‌ها را بر عهده داشته است. هنگامی که منبری خطابۀ خود را به پایان می‌رسانَد و شروع به ذکر مصیبت یا گریز می‌کند، پامنبری‌خوان از جا برمی‌خیزد و کنار منبر می‌ایستد و گریز منبری را قطع کرده، با لحن سوزناک اشعار غم‌انگیزی را به صورت هماهنگ و مرتبط با موضوع روضه‌خوانی می‌خواند. گاه عزاداران در مراسم پامنبری به دو دسته تقسیم می‌شوند: یک دسته سر و یک دسته جواب. پامنبری در واقع چاشنی روضه است (نک‍ : شریفیان، 76-84).
بنا‌‌به نقل جمال‌زاده برخی روضه‌خوانان برای جلب توجه و رونق مجلس خود، از پامنبری‌خوانان خوش‌صدا و گاه زیبارو استفاده می‌کردند: «مداح و روضه‌خوان اگر پامنبری زیبارویی نیاورده بود، انتظار مستعمی نمی‌توانست داشته باشد» (نک‍ : شهری، 233).
پامنبری در دامغان و زواره و برخی شهرها، نوعی همخوانی و نوحه‌سرایی جمعی است که در آغاز روضه‌خوانی توسط گروهی مداحان پیش‌کسوت و پیرغلامان اجرا می‌شود. گروه همخوان به صورت حلقه‌وار در پای منبر می‌نشینند و اشعاری را با حالت ماتم و نظمی خاص، زمزمه می‌کنند و گروه پس‌خوان نیز مصراعی را (برای نمونه: واویلا فلک حیف از حسینم) به طور ثابت تا پایان مراسم تکرار می‌کنند. در گرگان به مراسم چهل‌منبر (ه‍ م) پا‌منبری می‌گویند.

مآخذ

بهمنیار، احمد، داستان‌نامۀ بهمنیاری، به کوشش فریدون بهمنیار، تهران، 1361 ش؛ شریفیان، محسن، اهل ماتم (آواها و آیین سوگواری در بوشهر)، تهران، 1383 ش؛ شهری، جعفر، شکر تلخ، تهران، 1347 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ نجفی، ابوالحسن، فرهنگ فارسی عامیانه، تهران، 1378 ش.

حسن ذوالفقاری