بوسْتانِ خیال، از داستانهای بلند فارسی و منثور. این داستان آمیخته با حقیقت و افسانه، شامل ۳ داستانِ بلند دربارۀ ۳ قهرمانِ خیالی با نامهای شاهزاده معزالدین ابوتمیم القائم بامرالله ملقب به صاحبقران اکبر، شاهزاده خورشید تاج‌بخش ملقب به صاحبقران اعظم، و شاهزاده بَدرِ منیر ملقب به صاحبقران اصغر است. داستان بـرپایۀ تاریخ خلفای مصر از جملـه ابوالقاسم محمد القائم بامرالله (حک ۳۲۲-۳۳۴ ق / ۹۳۴-۹۴۶ م) و ابوتمیم مَعَدّ المعز لدین الله (حک ۳۴۱-۳۶۱ ق / ۹۵۲-۹۷۲ م) شکل گرفته است؛ هر چند شخصیتهای واقعی رفته‌رفته به قهرمانان خیالی بدل شده‌اند (اته، ۲۱۷- ۲۱۸).
پردازندۀ داستان، میر محمدتقی جعفری حسینی با تخلص «خیال» (د ۱۱۷۳ ق / ۱۷۶۰ م) و اهل احمدآباد گجرات هند است (همو، ۲۱۷؛ حائری، ۱۰ / ۲۱۱۲). وی کتاب خود را به درخواست نواب رشید خان بهادر سالار جنگ و برادرش نواب نجم‌الدین محمد اسحاق خان طی ۱۵ سال (۱۱۵۵-۱۱۶۹ ق) تألیف کرد. مؤلف قسمتی از کتاب را در شاه‌جهان‌آباد و قسمتی دیگر را در مرشدآباد نگاشت (اته، ۲۱۸). او در مقدمه با بیان بخشی از چگونگی به قدرت رسیدن فاطمیان و شرح عملکرد آنان، گوشه‌هایی از تاریخ فاطمیان را نشان می‌دهد و قهرمانان داستان خود را از میان فاطمیان برمی‌گزیند. این اشارات را می‌توان دلیلی بر تمایلات اسماعیلی و یا شیعی مؤلف دانست.
ماجراها و حوادث کتاب تحت تأثیر حمزه‌نامه و ابومسلم‌نامه برای تبلیغ دین حق است و البته، برای نیل به این هدف هرگونه کاری روا ست، ولو کشتن یک‌بارۀ هزار تن به‌دلیل نگرویدن به فاطمیان.
حسینی در آغاز کتاب، شرح حالی از خود و علت تألیف ارائه می‌دهد. وی از کودکی به شنیدن قصه‌های شیرین رغبتی تمام داشته، و هم‌چشمی با یکی از قصه‌خوانان علت اصلی نگارش کتاب بوده است. نویسنده در مقدمه توضیح داده است که کتاب را از «بهار سوم» به بعد در شرح حال شاهزاده بدر منیر، به شیوۀ رموز حمزه نگاشته است.
کتاب به ۳ بهار تقسیم شده است: بهار اول دو جلد است که «مهدی‌نامه» نام دارد. بهار دوم مشتمل بر مجلدات سوم تا هفتم، «گلستان اول» نام دارد و خود شامل مقدمه و دو گلشن است. هر گلشن با عناوینی فرعی همچون «گلزار» از هم جدا می‌شود (همانجا؛ ریو، II / 771). بهار سوم یا «گلستان دوم» ۸ جلد دارد و به «خورشیدنامه» نیز موسوم است که شامل زندگی شاهزاده خورشید تاج‌بخش و شاهزاده بدر منیر است (همانجا). جلد سوم به دو «شطر» با عنوان خاص «شاهنامۀ بزرگ» تقسیم می‌شود (همانجا). نامهای فرعی هر داستان به‌سبب حضور قهرمانان در آن داستان است.
محجوب حجم تقریبی اثر را بالغ بر ۱۵ جلد و ۷۴۶‘۶ صفحه ( ادبیات ... ، ۶۲۴، «داستان ... »، ۳۷۰) و صبا (ص ۲۵۰) آن را ۱۷ جلد می‌داند. محجوب حجم زیاد آن را موجب ملال‌انگیزی و یکنواختی دانسته است، و به‌‌همین دلیل، گمان نمی‌برد در قهوه‌خانه‌ها از روی آن نقل گفته باشند ( ادبیات، ۶۲۵). این مجموعۀ بزرگ به‌طور کامل تاکنون چاپ نشده است؛ اما بخشهایی از آن با نام قصۀ شاهزاده ممتاز یا طراز المجالس در ۱۳۰۹ ق / ۱۸۹۲ م در بمبئی و لاهور و یک بار هم در ۱۹۶۴ م در پیشاور به صورت چاپ سنگی منتشر شده است (نوشاهی، ۱ / ۵۵۵-۵۵۶). بخشی از داستان «طلسم جمشید» ابتدا در مجلۀ ایران‌نامه، سپس در کتاب ادبیات عامیانۀ ایران چاپ شده، اما صورت کامل و منقح آن تـاکنون منتشر نشده است (نک : محجوب، «بوستان ... »، ۴۳-۹۳، ادبیات، ۷۸۵-۸۱۵). بخشهایی از بوستان خیال چندین‌بار نیز به اردو ترجمه شده است (راهی، ۲۵۶)؛ ازجمله می‌توان به ترجمۀ خلاصۀ آن به زبان اردو که در ۱۲۶۰ ق / ۱۸۴۴ م و با عنوان زُبدة الخیال در بهاگلپور چاپ شد، اشاره کرد (همو، ۲۵۷؛ محجوب، «داستان»، همانجا).
کامل‌ترین نسخه‌های خطی آن عبارت است از: نسخه‌ای به شمارۀ ۴۸۰ در کتابخانۀ بادلیان (زاخاو، I / 439-444)، نسخه‌هایی به شماره‌های ۸۳۳-۸۴۵ در کتابخانۀ دیوان هند لندن (منزوی، ۵ / ۳۷۴۳-۳۷۴۵)، نسخه‌هایی به شماره‌های ۷۴۹-۷۶۵ در کتابخانۀ بانکیپور (عبدالمقتدر، VIII / 187-194)، و نسخه‌هایی به شماره‌های ۴۴۸-۴۶۰ در کتابخانۀ بوهار هند (رضوی، I / 320-328). منزوی نسخه‌هـای خطـی آن را در موزۀ بریتانیا، کتابخانۀ بادلیان (نک : زاخاو، همانجا)، اینـدیا آفیس (نک : اته، I / 536-540)، کتابخانۀ مجلس و دیوان هند به تفصیل معرفی می‌کند (۵ / ۳۷۴۲-۳۷۴۵).
یکی از قصه‌های بوستان خیال، قصۀ شاهزاده ممتاز است که با انجام شروط ملکه بی‌نظیر با او ازدواج می‌کند. داستان شاهزاده ممتاز به صورت جداگانه و در ۶ جلد در یک کتاب و با حجم ۲۴۸ صفحه در هند چاپ سنگی شده است. آغاز هر بخش داستانی با سربندهای طولانی، حاوی خلاصۀ داستان همراه با تصاویر است. نام این کتاب در شرح و توضیح مفصل محجوب از مجلدات کتاب نیامده است. ممکن است داستان شاهزاده ممتاز یکی از جلدهای ۱۶ یا ۱۷ باشد که صبا (همانجا) از آن نام می‌برد. خلاصۀ این داستان چنین است: بلنداقبال پادشاهی است صاحب ۷ پسر که به پسر آخر خود، شاهزاده ممتاز، چندان اعتنایی نمی‌کند. شاهزاده ممتاز خواستار ازدواج با ملکه بی‌نظیر می‌شود و بی‌توجه به نصایح پدر به اتفاق دمساز (پسر ندیم‌الملک وزیر) راهی سفر می‌شود. ابتدای سفر با دیدن تصویر ملکه بی‌قرار می‌شود و به سوی او می‌شتابد، اما طوفان او را از کشتی به دریا می‌اندازد. شاهزاده پس از ۴۰ روز سرگردانی به یاری عابدی، بر تخت طوغون شاه (شاه غولان) سوار می‌شود و به شهر ملکه می‌رود. بر طبق رسوم پس از ۳ بار زدن طبل طلایی که مخصوص خواستگاران ملکه است، به حضور او راه می‌یابد. ملکه بعد از استقبال از ممتاز، شروط خود را برای ازدواج ازجمله آوردن مهاسندر (دختر شاه پری‌زادگان)، آوردن تخت روان راج‌زنی، آوردن چپهر کهت، تنها مروارید ملکه جهان بانو، آوردن قصر دختر کیوان شاه و نجاتِ رانی‌چندربدن از بند بوقلمون جادو اعلام می‌کند. شاهزاده بدین شرط که ملکه تا زمان حیات او شروط را به خواستگاری دیگر نگوید، سفر پرنشیب و فراز خود را آغاز می‌کند. سفر شاهزاده ممتاز برای اجرای شروط ملکه بسیار پرنشیب و فراز است و سرشار از بنمایههای داستانهای عامیانه مانند گرفتار شدن در زندان سناسها، کشتن دیو، رفتن به کوه قاف، جادوگری و باطل‌کردن جادو و سحر و امثال آن است. در انتهای داستان شاهزاده ممتاز با انجام همۀ شروط ملکه با برپایی جشن باشکوهی به وصال معشوق و مقام ولیعهدی می‌رسد.
داستان سرشار از نبردها، عیاریها، ماجراهای عاشقانه، جادو و طلسم بازی، شرح عجایب خشکی و دریا، جن و پری، و غول و دیو است؛ تا آنجا که دو جلد از ۱۵ جلد کتاب به طلسمات اختصاص یافته است و اگر این مجموعۀ بزرگ داستانی را کتاب طلسمات بنامیم، بیراه نخواهد بود.
وی برای اثرگذاری بیشتر در مخاطب، برخی مطالب علمی و تاریخی را هم از قول قهرمانان داستـان بازگو کرده است (نک : جعفری، گ ۱۵۸، نیز ۱۶۲ ر). در بوستان خیال از کتابهای مختلفی چون عجایب البلدان، عجایب المخلوقات، تحفة العجایب، روضة الصفا و حبیب السیر یاد شده، و مؤلف در آن از آیات قرآن، مثلهای تـازی، و اشعار فـارسی و عـربی استفـاده کرده است (نک : دانشنامه ... ).
این کتاب نمونه‌ای از نثر فارسی‌زبانان شبه‌قاره در سدۀ ۱۲ ق / ۱۸ م است. به‌گفتۀ محجوب، در زمانی که نثر فارسی در ایران به اعلا درجۀ انحطاط خود در عصر افشاریان و زندیان رسیده بود، نوشتن چنین کتابی در احمدآباد گجرات، در قلب هندوستان مایۀ اعجاب و نشان عظمت و نفوذ زبان فارسی در شبه‌قارۀ هند است ( ادبیات، ۶۷۶). کاربرد وجه وصفی و جملات کوتاه به سبک آثار روایی صفویه، آوردن اشعاری از شاعران معروف و استفاده از سجع، از ویژگیهای برجستۀ نثر کتاب است. حسینی از شیوۀ بازگشت به گذشته برای اتصال حوادث گذشته به حال استفاده می‌کند که خود تازگی دارد (همو، ۶۲۸). ازجمله معایب این اثر توصیف سست و کم‌مایۀ صحنه‌ها ست (همو، ۶۵۵).
در این داستان حجیم ۷ هزار صفحه‌ای صدها شخصیت نقش‌آفرینی می‌کنند. داستان در محیط فرهنگی و اجتماعی هندوستان شکل می‌گیرد، ازاین‌رو، آداب و رسوم و وضع زندگی مردم را به خوبی نشان می‌دهد. آداب و رسومی چون ۳ بار طبل کوبیدن به نشان خواستگاری، نمک‌سود و روی سیاه کردن، ریش‌کندن، واژگون بر خر سوارکردن و در شهر گرداندن، اخراج‌کردن مجرمان و خائنان، برپایی شب حنابندان پیش از شب عروسی، نحوۀ استخدام سرداران و عیاران، ورد خواندن و ذکر‌گرفتن، شکل مـدور ورزش‌خانـه و نظایر آن (نک : جعفری، جم ).
نویسنده گاه با فراموش کردن زمان وقوع حوادث داستان که سدۀ ۳ ق است، از توپ و تفنگ سخن به میان می‌آورد (اته، I / 536). همچنین اولین‌بار در این کتاب از گِل معرفت سخن رفته است که دهها خاصیت دارد؛ ازجمله یافتن دزد، معلوم کردن کافر از مسلمان، مضاعف کردن مال (همانجا). در این کتاب برای نخستین‌بار در متون ادبی به قارۀ آمریکا اشاره می‌شود (همو، I / 539) که پوریای ولی در آن ورزش‌خانه‌ای داشته است و به آموزش فنون کُشتی به جوانان می‌پرداخته و پادشاه آن دیار را در دشواریها یاری می‌داده است (همانجا). پوریای ولی در داستان بدر منیر، راهنمای وی در ماجرای عشقی او ست (همانجا). عیاران به جای دزدی و شب‌گردی بیشتر تمایلات جنسی دارند و اغلب شرح و وصفهای جنسی آنان دیده می‌شود. بنمایههای داستانی در این کتاب قطور فراوان و متنوع است. شاید بتوان گفت این کتاب با داستانهای تودرتوی خود، تمامی بنمایههای رایج داستانی را گرد آورده است.
مآخذ
اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ صادق رضازاده شفق، تهران، ۱۳۵۱ ش؛ جعفری حسینی، محمدتقی، بوستان خیال، بمبئی، چ سنگی؛ حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملی، تهران، ۱۳۵۲ ش؛ دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، ۱۳۷۷ ش؛ راهی، اختر، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام‌آباد، ۱۳۶۵ ش / ۱۴۰۶ ق؛ صبا، محمد مظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ ش؛ محجوب، محمدجعفر، ادبیات عامیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، ۱۳۸۲ ش؛ همو، «بوستان خیال، درازترین داستان عوامانۀ فارسی»، ایران‌نامه، تهران، ۱۳۶۲ ش، س ۲، شم ۱؛ همو، «داستان طلسم جمشید از بوستان خیال»، همان، ۱۳۶۴ ش، س ۳، شم ۳؛ منزوی، خطی؛ نوشاهی، عارف، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۱۳۶۵ ش / ۱۹۸۶ م؛ نیز:
Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian Manuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore, Patna, 1925; Ethé, H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Oxford, 1966; Raḍavî, M. Q. H. and ʿAbdul Muqtadir, Catalogue of the Persian Manuscripts in the Būhār Library, Calcutta, 1921; Sachau, E. and H. Ethé, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindūstānī , and Pushtû Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, 1889.
حسن ذوالفقاری