ریواس

ریواس \ rīvās\ ، گیاهی بوته‎ای، بومی آسیا و خودرو در رشته‎کوههای البرز. در برخی گویشها ازجمله گویش تهرانی، به آن ریباس گفته می‎شود و در طب سنتی ریوند و راوند نیز خوانده می‌شده است.
این گیاه با نام علمی رئوم ریبس گیاهی پایا (چندساله)، به ارتفاع حدود یک متر، با ساقه‎های ضخیم است؛ برگها تقریباً چرم‎نما، پهن و در سطح تحتانی دارای رگ‌برگهای منشعب، برجسته و زبر هستند. گلهای آن نرماده و به رنگ سفید متمایل به سبزند و به صورت دسته‎ای آرایش یافته‎اند؛ زمان گل‌دهی این گیاه در فصل بهـار (اردیبهشت ـ خـرداد) است (قهرمان، ج 10، شم‍ 225‘1؛ میرحیدر، 1/ 92).
بخش خوراکی ریواس دم‌برگهای دراز و قرمزرنگ آن است. به گزارش ابن‎ماسویه ریواس از لحاظ طعمِ ترش و خواص دارویی، هم‌ردیف ترنج و غورۀ انگور است (نک‍ : رازی، 20/ 304؛ نیز نک‍ : ابن‎سینا، 2/ 307). نامهای محلی ریواس در ایران عبارت‎اند از: راواش/ رواش، فیل‎گوش، چوکری و جز آنها (قهرمان، همانجا). در ترکیبات شیمیایی ریواس، موادی چون پونتیسین، رئوپورگارین، اسیدمالیک، صمغ، نشاسته، تانن و ویتامین C وجود دارد. براساس منابع طب سنتی این گیاه به صورتهای شربت، جوشانده، قرص و پودر مورد استفاده قرار می‌گیرد (خوش‌بین، 2/ 117- 118؛ میرحیدر، 1/ 94، 98).
داروشناسان دورۀ اسلامی به‌سبب طبع سرد و 
خشک گیاه ریواس و تأثیری که در رفع عطش و تشنگی دارد، آن را برای افراد گرم‌مزاج مناسب می‎دانند، اما برای افراد سردمزاج توصیه نمی‎کنند؛ چون این گیاه برای سینه مضر است و ایجاد قولنج می‎کند، در این حالت، برای اصلاح یا دفع مضرت (= مقابله با عوارض جانبی) ریواس، از شربت عود و انیسون و عسل که طبع گرمی دارد، استفاده می‎کنند.
حکیمان دورۀ اسلامی خواص درمانی زیادی برای این گیاه ذکر کرده‎اند. خواص ریواس به اختصار اینها ست: صفرا و اسهال صفرایی را از میان می‎برد؛ برای درمان حصبه، آبله، طاعون و خفقان (تپش قلب) مفید است؛ معده را تقویت می‎کند و حالت تهوع را از میان می‎برد؛ برای تقویت چشم، عصارۀ ریواس را در چشم می‎چکانند و مالیدن ضماد عصارۀ آن با آرد جو روی جوش و محلی که دچار عارضۀ باد سرخ است (هر نوع آماس و ورم خونین)، مفید است؛ به‌سبب تأثیری که ریواس در رفع مستی و ایجاد هوشیاری دارد، برای افراد شراب‎خوار سودمند است (انطاکی، 1/ 158؛ ابن‎سینا، همانجا؛ کاسانی، 868؛ حکیم مؤمن، 221).
یکی از راههای ازدیاد ریواس، کشت بذر است، اما بذر کهنه برای کاشت و تکثیر این گیاه نامناسب است، زیرا بذر قدرت رویش خود را از دست می‎دهد. ریواس در دورۀ رویش خود احتیاج به نورآفتاب، آب فراوان و یک دوره تیمار سرمایی دارد (برای آگاهی  
بیشتر از روشهای کشت، نک‍ : بهرامی، 682؛ میرحیدر، 1/ 9493). 
در اساطیر زردشتی، مشی و مشیانه که همۀ مردم فرزندان این دو هستند، از یک بوتۀ ریواس دو شاخه پدید آمده‎اند (بهار، 38؛ کرباسیان، 129-130). همچنین در افسانه‎ها و باورهای عامیانۀ ایرانی، ریواس صورت مسخ شدۀ تازه‌عروسی است که به شوهرش خیانت، و شوهرْ او را نفرین کرده است (ماسه، 1/ 372).
به نقل از قزوینی در عجایب المخلوقات (ص 261)، ریواس بیشتر در ارتفاعات کوهستانی، پس از رگبار و رعد و برق می‎روید.

مآخذ

ابن‎سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، 1370 ش؛ انطاکی، داوود، تذکرة اولی الالباب، بیروت، المکتبة الثقافیه؛ بهار، مهرداد، اساطیر ایران، تهران، 1352 ش؛ بهرامی، تقی، فرهنگ روستایی، تهران، 1317 ش؛ حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به‌کوشش روجا رحیمی و دیگران، تهران، 1386 ش؛ خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، معرفی 250 گیاه دارویی، تهران، 1389 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ قزوینی، زکریا، عجایب المخلوقات، به‌کوشش نصرالله سبوحی، تهران، 1361 ش؛ قهرمان، احمد، فلور ایران، تهران، 1367 ش؛ کاسانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به‌کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، 1358 ش؛ کرباسیان، ملیحه، فرهنگ الفبایی ـ موضوعی اساطیر ایران باستان، تهران، 1384 ش؛ مـاسه، هانری، معتقدات و آداب ایـرانی، تـرجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، 1355 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1374 ش. 

هما میرانصاری ـ علیرضا بنی‌جانی