بابن و هوسه، سفرنامه

بابِنْ وَ هوسه، سَفَرْنامه، گزارش سفر شارل بابن[۱] و فردریک هوسه[۲] با عنوان سفرنامۀ جنوب ایران[۳] که در ۱۸۵۵ م / ۱۲۷۱ ق به ایران سفر کردند.بابن مهندس، و هوسه گیاه‌شناس، از دانشمندان فرانسوی ( ایرانیکا، VII / 398) علاقه‌مند به پژوهشهای مردم‌شناسی و باستان‌شناسی در ایران بودند (افشار، ۵). به‌نظر می‌رسد آنها با مارسل دیولافوا و همسر او، ژان دیولافوا (ه‍ م) از پیش آشنایی داشتند و اهداف و برنامه‌‌ای مشترک را دنبال می‌کردند؛ زیرا گزارش سفر این دو دانشمند فرانسوی، از ملاقات آنها با دیولافواها در شهر شوش، در بدو ورود به ایران حکایت می‌کند که سفارشهای ویژه‌ای دربارۀ اکتشاف و حفاری آثار باستانی، و عکس‌برداری از آنها به بابن و هوسه داده بودند. 
این سفرنامه با شرح خداحافظی بابن و هوسه با دیولافواها در شوش آغاز می‌شود و مسیر اکتشاف آنها از مالمیر به سمت شیراز، اصفهان و مناطقی چون شاپور، اصطخر، نقش‌رستم و مشهد مرغاب عنـوان می‌شود (نک‍ : ص ۱۹-۲۱). آن‌طور که از انتهای کتاب مشخص است بابن و هوسه قصد داشتند مدتی در ایران بمانند و مناطق دارای آثار باستانی را بررسی کنند تا بار دیگر دیولافواها از فرانسه به ایران بازگردند و همراه آنها به حفریات بپردازند (ص ۱۶۷). به‌رغم بی‌انصافیها، بدبینیها و غرض‌ورزیهای بابن و هوسه دربارۀ ایران و ایرانیان، سفرنامۀ آنها به دو علت حائز اهمیت است: نخست آنکه گزارشهای سفر آنها تا حدودی اوضاع اجتماعی ایران در دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه قاجار را به تصویر می‌کشد (نک‍ : محدث، ۱۳)؛ دوم اینکه این سفرنامه در دورۀ قاجار، به‌دستور ناصرالدین شاه و توسط محمدحسن خان اعتمادالسلطنه ترجمه شد و حواشی و تعلیقاتی بیشتر از   اصل سفرنامه بر آن افزوده شد که این امر بر ارزشهای این اثر افزوده است (نک‍ : همو، ۱۱). اعتمادالسلطنه اضافات و حواشی خود را با عبارت «مترجم گوید» در متن آورده است (نک‍ : ص ۲۸، ۳۰، جم‍ ‌) و برای مشخص کردن محدوده، و پایان هر حاشیه دوباره عبارت «مسافرین مزبور نویسند» را می‌آورد (نک‍ : ص ۳۰، ۳۳، جم‍‌ ).
بابن و هوسه گزارش مسافرت خود را با شرح ویژگیهای جغرافیایی، آب و هوا، و مردم خوز‌ستان شرح می‌دهند. در بخشی از این گزارش نگاه بسیار بدبینانه‌ای نسبت به مردم خوزستان و عرب‌زبانهای آن منطقه ‌دارند و این نظر بدبینانه را با نقل قولی از یاقوت حموی در معجم ‌البلدان و امام علی (ع)، مستند می‌سازند (ص ۲۵). 
بابن و هوسه در ابتدا، سفرنامۀ خود را در شرایطی عامه‌پسند و در روزنامه‌ای به ‌نام تور دوموند[۴] منتشر ساختند (افشار، ۵ - ۶) و بـرای جذابیت و جلب خواننده، بیشتر مطالب را طوری تنظیم ـ کرد‌ند که گویی به سرزمینی ناشناخته و نامتمدن ــ که مردمان آنجا همگی بی‌علم و دانش و عامی هستند ــ سفر کرده‌اند. هرچند اوضاع و احوال اجتماعی و مسائل اقتصادی و سیاسی آن روز، چهرۀ مناسبی از ایران را نشان نمی‌داده است، تا حدودی رفتار و نوع قضاوت بابن و هوسه را می‌توان درک کرد؛ اما از آنجا که این دو دانشمند فرانسوی طرز فکر و روحیۀ مردم عادی را با افکار دانشگاهی خود سنجیده‌اند، نمی‌توان داوریهای آنها را که گهگاه نشانه‌های تمسخر نیز در آن دیده می‌شود، مقرون به انصاف و عدالت دانست. از سویی دیگر بابن و هوسه برای بازنمایی افکار ناعالمانۀ مردم، ناخواسته بخشی از بینش و جهان‌بینی تودۀ مردم را دربارۀ پدیده‌های مختلف ثبت و ضبط کرده‌اند که در مطالعۀ فولکلور و باورها و آیینهای ایرانیان در ۲ سدۀ پیش، قابل تأمل است؛ برای نمونه در ابتدای سفرنامه در گفت‌وگویی دربارۀ پدیده‌های طبیعی، اجرام آسمانی، خورشید، ماه و ستارگان، باورهای عامیانۀ رایج دراین‌باره را از زبان یکی از اهالی دزفول بیان می‌کنند (ص ۲۶- ۲۸). 
مترجم سفرنامه، اعتمادالسلطنه، نیز در توضیح افکار بابن و هوسه یا جاهایی که آنها به آنجا سفر کرده‌اند، گهگاه آگاهیهای فولکلوریک‌ جالب توجهی ارائه می‌دهد. به‌‌عنوان مثال وی در شرح وجه تسمیۀ دزفول، به یکی از باورهای رایج مردم دربارۀ نام شهر دزفول که «قلعۀ باقلا» معنا می‌شود، اشاره می‌کند (ص ۳۱) و در جایی دیگر به وجه تسمیۀ «مافاریان» و داستان عامیانه‌ای دربارۀ پدیدآمدن بند و شادروانی بر روی درۀ مافاریان می‌پردازد (ص ۴۳). 
از مطالب قابل توجه در این سفرنامه، آگاهیهای موجود دربارۀ وضعیت ایل بختیاری، و به‌ویژه برخی باورها، آداب و آیینهای این ایل است. به‌عنوان مثال آگاهیهای جالب توجهی دربارۀ سنگ قبرهای مردان شجاع، و بزرگان ایل بختیاری آمده است که کنار آنها پیکرۀ بزرگ شیرسنگی تراشیده بودند و روی سنگ قبرها نیز به نشانۀ شجاعت و دلاوری مردان فوت شده، تفنگ، شمشیر و خنجر نقر کرده بودند (ص ۵۹). بابن و هوسه چون از این پدیده در منطقۀ ارمنستان و آذربایجان نیز آگاه بودند، در اظهارنظری ناشیانه گمان برده‌اند که اصل و نسب بختیاریها می‌تواند به یکی از طوایف ترکمان برسد که از چند هزار سال قبل به این منطقه مهاجرت کرده‌اند (همانجا). 
به‌گزارش بابن‌ و هوسه، دانشمندی فرانسوی به نام گوتیه نزد یکی از خانهای بختیاری به نام داراب‌خان زندگی، و دربارۀ مردم این منطقه پژوهش می‌کرد (ص ۶۱). شرح ملاقات آنها با موسیوگوتیه ــ که در کسوت درویشی رفته بود و تسبیحی دراز در دست داشت و چون آنها را دید به فصاحت فرانسه صحبت کرده، موجب شگفتی آنها شده بود ــ و نیز شرح باورهای خان بختیاری به ایجاد زلزله توسط بابن و هوسه ازجمله اغراقهای عجیبی است که به‌نظر می‌رسد این دو به تقلید از سفرنامه‌نویسانی 
چون مارکوپولو، تلاش کرده‌اند با بیان آن سفر خود را ماجراجویانه‌تر و پر از شگفتی نشان دهند (نک‍ : ص ۶۱-۶۲).
از مطالب با ارزش کتاب بازنمایی بخش مختصری از آداب و رسوم مردم بختیاری است؛ هرچند مطالب با بدبینی توأم شده و برای بازشناسی اعتبار و صحت مطالب احتیاط لازم است (نک‍ : ص ۶۲-۶۴). باورهای مردم بختیاری دربارۀ جن و پری، سعد و نحس ایام، به‌کار بردن طلسم و نیرنجات همچون جوشاندن چشم خشک‌شدۀ گرگ در شیر و نوشیدن آن، برای شجاعت و شب‌بیداری از مطالب قابل توجه است. همچنین مطالبی دربارۀ تعویذ و طلسمهای زنان بختیاری برای دفع چشم‌زخم، چله‌بری، درمان نازایی، مالیدن پیه گراز به بدن کسی برای عقیم ساختن او، و نگه‌داشتن آلت جنسی حیواناتی چون کفتار و خرگوش برای جلب عشق و محبت، ازجمله باورهای زنان بختیاری است که مورد توجه بابن و هوسه قرارگرفته است (نک‍ : ص ۶۳-۶۴). اصرار زنان بختیاری به‌ویژه زنهای خان ‌بختیاری برای گرفتن تعویذ و طلسم محبت از فرنگیها، از موضوعات جالب توجه این بخش از سفرنامه است (نک‍ : ص ۶۴، ۸۳-۸۴).
بخش عمده‌ای از سفرنامه، هدف اصلی بابن و هوسه را دنبال می‌کند که یافتن آثار باستانی و کتیبه‌های کهن است. آنها در بخشهای متعددی از سفرنامه، به شرح دقیق آنچه از کتیبه‌ها و آثار باستانی در ایذه، جانکی، ارجان، قلعه دختر و استخر دیده‌اند، پرداخته‌اند (نک‍ : ص ۶۸ بب‍ ‌).
بخشهایی از سفرنامه ماجراهای رامهرمز و بهبهان را دربرمی‌گیرد. توجه به برخی باورها و آیینها و مراسم مردم این مناطق حائز اهمیت است. بابن و هوسه در منطقۀ بهبهان به چشمه‌ای می‌رسند که از آن نفت و قیر می‌جوشید و مردم به آن مومیایی می‌گفتند و از آن برای درمان همۀ امراض، به‌ویژه عقرب‌گزیدگی و شکستگی دست و پا، استفاده می‌کردند و آن را بر بدن می‌مالیدند. همچنین از قیر، قرصهایی نیز ساخته بودند و در زمان ناخوشی به‌عنوان دارو می‌خوردند (ص ۱۱۳). بنا به گزارش بابن و هوسه یکی از مشاغل اصلی مردم در بندرریگ پرورش اسب بوده است. آنها اسبهای پرورش‌یافته را با کشتی به بمبئی می‌فرستادند و از این راه درآمد خوبی داشتند (ص ۱۴۶).
وصف گروهی از کولیهای ساکن شیراز از دیگر مطالب این سفرنامه است. نام کولیها سوزیانی [احتمالاً سوزمانی] عنوان شده ـ است؛ آنها به صورتهای خود سفیداب و سرخاب زده، حلقه‌های نقره به بینی آویخته بودند و از مسافران با ساز، رقص و آواز استقبال می‌نمودند (ص ۱۶۲).
نکتۀ قابل توجه اینکه وقتی بابن و هوسه به مقصد نهایی خود، نقش‌رستم، می‌رسند بر منجنیقی سوار شده، به بالا کشانده می‌شوند تا نقش و نگارهای کتیبه‌ها را از نزدیک و به دقت بررسی کنند. به‌گفتۀ ایشان سیاحان و شرق‌شناسان پیشین، از چنین امکانی برخوردار نبوده‌اند (ص ۱۶۴- ۱۶۵). آنها به دعوت سفارت فرانسه در تهران، چندین ماه را در این شهر به سر می‌بـرند و چـون از وزارت خارجۀ فرانسه بـه آنها هشدار داده ـ می‌شود که اگر برای حفاری به خوزستان بروند، عرب‌زبانهای آن منطقه به‌واسطۀ تعصب دینی‌شان امنیت آنها را به مخاطره خواهند انداخت، به‌اجبار راهی بوشهر شدند و از آنجا به فرانسه بازگشتند (ص ۱۶۶-۱۶۷).
هاشم محدثْ مصحح سفرنامۀ جنوب ایران، رساله‌ای کوتاه از محمدحسن خان اعتمادالسلطنه را دربارۀ بلوک مال امیر (مالمیر) ضمیمۀ کتاب کرده است که با موضوعات حواشی اعتمادالسلطنه ضمن ترجمۀ سفرنامه همخوانی دارد (نک‍ : ص ۱۷۱-۱۸۳). چندین تصویر از آثار باستانی، شهرها و روستاها، مردم، قشون و مناظر طبیعی، کاروان‌سرا و قبرستان، ضمیمۀ کتاب است. سفرنامۀ جنوب ایران در ۱۳۶۳ ش در تهران منتشر شد.

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، اضافات و حواشی بر سفرنامۀ جنوب ایران (نک‍ : هم‍ ، بابن و هوسه)؛ افشار، ایرج، مقدمه بر سفرنامۀ جنوب ایران (نک‍ : هم‍ ، بابن‌ و هوسه)؛ بابن، ش. و ف. هوسه، سفرنامۀ جنوب ایران، ترجمۀ محمدحسن اعتمادالسلطنه، به‌کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۳ ش؛ محدث، هاشم، مقدمه بر سفرنامۀ جنوب ایران (نک‍ : هم‍ ، بابن‌ و هوسه)؛ نیز:

Irannica.

معصومه ابراهیمی