الول ساتن

اِلْوِلْ ساتِن، لورنس پل، ایران‌شناس و پژوهشگر افسانه‌های ایرانی. در 1912 م / 1291 ش در ایرلند متولد شد و در 1984 م / 1363 ش در ادینبورگ اسکاتلند درگذشت. وی تحصیلات خود را در کالج وینچستر و در بخش پژوهشهای خاورمیانه و افریقا در دانشگاه لندن تا 1934 م / 1313 ش ادامه داد و در همین مکان زبان عربی و فارسی را به طور کامل فرا گرفت.
الول‌ساتن بارها به ایران سفر کرد و به سبب تصدی مناصب مختلف، با زمینه‌های اقتصادی ـ سیاسی و به‌ویژه اجتماعی ایران آشنایی یافت. وی نخستین‌بار در 1314 ش / 1935 م به عنوان کارمند کمپانی نفت انگلیس و ایران (A.P.O.C.) در آبادان مشغول به کار شد و در 1938 م / 1317 ش به لندن بازگشت و به عنوان خبرنگار ویژۀ ایران در رادیو بی‌بی‌سی استخدام شد ( ایرانیکا، VIII / 372؛ سفیری، 485). او همچنین در آن سالها مجلۀ «شنوندۀ عربی» را منتشر می‌ساخت (مارتسلف، مقدمه بر ... ، 9).
الول‌ساتن در سفر دوم خود به ایران از 1322 تا 1326 ش / 1943-1947 م در سفارت بریتانیا به عنوان مشاور مطبوعاتی و معاون خانم لمتن فعالیت می‌کرد. وی در 1947 م دوباره به لندن بازگشت و به فعالیت خود در رادیـو بی‌بی‌سی تا 1952 م ادامه داد. از 1952 تا 1982 م / 1331-1361ش استاد زبان فارسی دانشگاه ادینبورگ و در 1976 م صاحب کرسی ایران‌شناسی گردید و در 1980 م / 1359 ش ریاست بخش پژوهشهای جهان اسلام و خاورمیانه را عهده‌دار شد. علائق و پژوهشهای الول‌ساتن در ایران را می‌توان به چند زمینه طبقه‌بندی کرد: ادبیات فارسی، زبان‌شناسی، تاریخ معاصر ایران، مسائل سیاسی معاصر، علوم اسلامی، ترجمۀ برخی آثار ادبی و مذهبی به انگلیسی، و پژوهش دربارۀ فولکلور و ادبیات شفاهی به‌ویژه قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی و امثال و حکم ( ایرانیکا، همانجا؛ بلوکباشی، 215).
در زمینۀ ادبیات فارسی «وزن شعر فارسی» را می‌توان مهم‌ترین اثر الول‌ساتن دانست (سفیری، 486). «مقدمات دستور زبان فارسی»؛ «ایران نو»؛ «نفت ایران: مطالعه‌ای دربارۀ قدرت سیاست»؛ «شهریور 20 ومطبوعات ایران»؛ «ضرب‌المثلهای فارسی»؛ «محاورۀ فارسی» و ترجمۀ کتاب پیامبر(ص) زین‌العابدین رهنما و دمی با خیام علی دشتی به انگلیسی ازجمله آثار مهم الول‌ساتن به‌شمار می‌رود ( ایرانیکا، همانجا؛ برای فهـرست آثار دیگر وی، نک‍ : همان، VIII / 372-373؛ امین، 8-11).
پژوهشهای الول‌ساتن در حوزۀ فولکلور و ادبیات شفاهی بسیار حائز اهمیت است. گردآوری، تحلیل و پژوهش افسانه‌ها و قصه‌های ایرانی مهم‌ترین فعالیت وی در حوزۀ ادب عامه به شمار می‌رود. 
الول‌ساتن در سالهای نخستین دهۀ 1320 ش در تهران اقامت داشت. وی با راهنمایی علی جواهرکلام و خانواده‌اش، به‌ویژه دایۀ این خانواده «مشدی گلین‌خانم» (ه‍ م) به گردآوری قصه‌های ایرانی پرداخت. الول‌ساتن پس از آشنایی با مشدی گلین‌خانم که زنی سال‌خورده و بی‌سواد بود، به گنجینۀ پنهان قصه‌های ایرانی دست یافت. مشدی گلین‌خانم از استعداد و حافظه‌ای قوی در قصه‌گویی برخوردار بود. الول‌ساتن نیز که به شنیدن قصه‌های مشدی گلین‌خانم علاقۀ فراوان داشت، به ثبت و ضبط قصه‌ها همت گمـارد (بـرای شرح خصوصیـات مشـدی گلیـن‌خـانم، نک‍ : الول‌ساتن، «مشهدی ... »، 6-7). ظاهراً فرید جواهرکلام، پسر علی جواهرکلام، به زبان انگلیسی تسلط داشت و در برگردان اصطلاحات، کنایات و ترکیبات دشوار فارسی به انگلیسی و توضیح و تفسیر آن به الول‌ساتن یاری می‌رسانید (جواهرکلام، 44- 48).
الول‌ساتن 117 افسانه از مشدی گلین خانم را ثبت و ضبط کرده است. در 1374 ش به کوشش فولکلوریست آلمانی، اولریش مارتسلف و همراهی احمد وکیلیان قصه‌های مشدی گلین‌خانم به صورت کتاب با همین عنوان منتشر شد. در متن چاپی از جمع 117 قصۀ جمع‌آوری الول‌ساتن، 7 قصه که «با اعتقادات برخی طبقات جامعه مغایرت داشته» حذف شده‌اند (وکیلیان، 10). همچنین الول‌ساتن 6 قصه از قصه‌های مشدی گلین‌خانم را با نامهای «کره اسب عجیب دریایی»، «رضا و زن خلِ رضا»، «ملا بهلول و ایلچی فرنگستان»، «شاهزاده خانم چینی»، «چه بر سر دلقک پادشاه آمد» و «ماجرای زندگی شاهزاده محمد» با عنوان « اسب دریایی عجیب و قصه‌های دیگر ایرانی» به انگلیسی ترجمه کرد و در 1950 م / 1329 ش در لندن به چاپ رسانید (مارتسلف، مقدمه بر، 10-11؛ بلوکباشی، 216). علی جواهر‌کلام در 1341 ش / 1962 م دوباره این قصه‌ها را با عنوان افسانه‌های ایرانی به فارسی ترجمه و منتشر کرد (همانجا).
الول‌ساتن در 1352ش / 1973 م به‌عنوان نمایندۀ دانشگاه ادینبورگ اسکاتلند تفاهم‌نامه‌ای با مرکز مردم‌شناسی ایران امضا کرد که براساس آن قرار شد به همراه پژوهشگران آن مرکز به ثبت و ضبط قصه‌های ایرانی مبادرت ورزند. در نخستین مرحله به همراه کاظم سادات اشکوری به گیلان و مازندران مسافرت کرد که طی آن 66 افسانه از زبان مردم آن منطقه ثبت کردند. مجموعه‌ای از این افسانه‌ها با نام افسانه‌های اشکور بالا با ویرایش سادات اشکوری را مرکز مردم‌شناسی در 1352 ش منتشر کرد. در مرحلۀ دوم، این دو پژوهشگر به روستاهای نطنز مسافرت کردند و به ثبت و ضبط شماری افسانه و لطیفه پرداختند. بخشی از این افسانه‌ها را سادات اشکوری با نام افسانه‌های دهستان برزرود در 1386 ش منتشر کرد (نک‍ : مآخذ).
همین‌ افسانه‌ها به همراه شمار دیگری افسانه که الول‌ساتن در سالهای پیش به تنهایی در تهران، شیراز و مناطق مرکزی ایران ثبت کرده بود، به همت اولریش‌ مارتسلف و احمد وکیلیان با نام توپوزقلی میرزا در 1386 ش منتشر شد (نک‍ : مآخذ).
الول‌ساتن در اواخر عمر بسیاری از دست‌نوشته‌ها، داستانهای ضبط شده بر روی نوارهای کاست و قصه‌های گردآوری شده از مناطق ایران را در اختیار اولریش مارتسلف قرار داد. 
بخش مهمی از کتاب طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی مارتسلف براساس مواد الول‌ساتن تهیه شده است (مارتسلف، همان، 14؛ نیز نک‍ : مآخذ). همچنین مارتسلف در سالهای اخیر (2004 م / 1383 ش) براساس دست‌نوشته‌ها و قصه‌های منتشر نشدۀ الول ساتن، مجموعه‌ای از قصه‌های منطقۀ وفس (از توابع اراک) به گویش وفسی را با همکاری دونالد سیلو در آلمان منتشر کرد (مارتسلف، مقدمه بر، 15). 
برتری پژوهشهای فولکلوریک الول‌ساتن در تحلیل محتوایی قصه‌های ایرانی از نظر روابط موجود میان شخصیت قصه‌ها ست. روابط خویشاوندی و خانوادگی و گرایشهای اعضای خانواده و خویشاوند به یکدیگر، موضوعی است که الول‌ساتن به آن توجه کرده است. تحلیل روابط خانوادگی در قصه‌هایی صورت گرفته که الول‌ساتن آنها را به‌طور مستقیم از پژوهشهای میدانی خود گردآوری کرده است. البته وی فقط برای برخی از قصه‌های تحلیل شده مأخذی ذکر کرده است (بلوکباشی، 217). 
الول‌ساتن مقالۀ تحقیقی خود دربارۀ روابط خانوادگی در قصه‌ها را در 1976 م / 1355 ش با عنوان «روابط خویشاوندی در ادبیات (شفاهی) ایران» در مجلۀ «انجمن فولکلور» منتشر ساخت. چون برخی از قصه‌های تحلیل شده با آنکه فارسی است، به جامعه و فرهنگ غیر ایرانی تعلق داشته است، تحلیل و نتیجه‌گیری الول‌ساتن را نمی‌توان کلی و قطعی دانست و آن را نمایانگر سنخ اندیشه و شیوۀ زندگی و رفتار همۀ ایرانیان به شمار آورد (همانجا). 
در واقع الول‌ساتن با تحلیل محتوای قصه‌ها تلاش کرده است عقاید عامۀ مردم را باز نماید و عقاید و شیوۀ رفتار مردم را که بر ادبیات شفاهی تأثیر می‌گذارد، مشخص کند. همچنین الول‌ساتن تلاش کرده است روابط خانوادگی و خویشاوندی موجود در قصه‌ها را با روابط رایج و شایع ایران امروز به صورت تطبیقی مطالعه کند (همانجا).
شیوۀ همسریابی و زناشویی، عشق میان زن و مرد و چگونگی ابراز آن، نقش پدر به عنوان رئیس خانواده و روابط و مناسبات او با دیگر اعضای خانواده، اقتدار مردان در نظام پدرسالارانۀ ایرانی، مکر و فریبکاری زنان، خیانت و بدعهدی زنان، بد نام بودن زنان به فاش کردن اسرار، توصیه به اعتماد نکردن به زنان، توجه به باروری و فرزندآوری به‌ویژه پسرآوری زنان، ویژگیهای نامادریها و ناپدریها و جز آنها ازجملۀ مضامینی است که در تحلیل قصه‌ها مورد توجه الول‌ساتن قرار گرفته است (برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : الول‌ساتن، «روابط ... »، 34-47).

ارتباط مستقیم وعمیق الول‌ساتن با قشرهای مختلف ایرانی و تلاش وی برای شناخت جنبه‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی ایران، درک و بینش عمیقی از فرهنگ ایران برای وی پدید آورد که مطالعات فولکلوریک وی را غنا بخشید (برای اطلاع از چگونگی روابط الول‌ساتن با تودۀ مردم، نک‍ : زهتاب فرد، 87-91).
الول ساتن در مطالعاتش دربارۀ فولکلور به همسانها و همانندهای داستانی قصه‌های ایرانی با نظایر آن در کشورهای اسکاندیناوی یا فرهنگهای آنگلوساکسن و دیگر جامعه‌های شرق و غرب نظر داشته است (نک‍ : «داستانها ... »، 57-66).

مآخذ

الول‌ساتن، ل. پ.، «داستانهای عامیانۀ ایران»، سپیدۀ فردا، تهران، 1338 ش، س 6، شم‍ 5 و 6؛ همو، توپوز قلی میرزا، به کوشش اولریش مارتسلف و دیگران، تهران، 1386 ش؛ همو، «روابط خانوادگی در ادبیات عامۀ ایران»، ترجمۀ علی بلوکباشی، کتاب به‌نگار، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1368 ش؛ همو، «مشهدی گلین‌خانم تهرانی یک شخصیت فراموش نشدنی»، اخبار هفته، تهران، 1327 ش، شم‍ 120؛ امین، حسن، «پروفسور لورنس الول‌ساتن، ایـران‌شناس ایـران ـ دوست»، حـافظ، تهـران، 1383 ش، شم‍ 6؛ بلوکبـاشی، علی، «ادبیات عامه یا ادبیات شفاهی»، نقد و نظر، تهران، 1377 ش؛ جواهر کلام، فرید، «دو کلمه دربارۀ مشدی گلیـن‌خانم و داستانهایش»، حافظ، تهـران، 1384 ش، شم‍ 20؛ زهتاب فرد، رحیم، خاطرات در خاطرات، تهران، 1373 ش؛ سادات اشکوری، کاظم، افسانه‌های اشکور بالا، تهران، 1352 ش؛ همو، افسانه‌های دهستان برزرود، تهران، 1386 ش؛ مارتسلف، ا.، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ همو، مقدمه بر توپوزقلی میرزا، تهران، 1386 ش؛ وکیلیان، احمد، مقدمه بر قصه‌های مشدی گلین خانم الول‌ساتن، تهران، 1374 ش؛ نیز: 

Iranica ; Safiri, F., «In Memoriam Lawrence Paul Elwell-Sutton», Iranian Studies, Journal of the Society for Iranian Studies, 1984, vol. XVII, no. 4.
معصومه ابراهیمی