اسباب بازی

اوحدی مراغه‌ای نیز در یکی از اشعارش به نکوهش بازی و پرداختن به بازیچه‌هایی چون تیر و کمان و شمشیرهای چوبین مخصوص بازی پرداخته، عواقب سهمگین پرداختن به چنین بازیچه‌هایی را برشمرده، و به جای آن آموزش فنون تجارت و پیشه‌‌ها را به کودک سفارش کرده است (ص 553-555؛ برای عنوان برخی بازیها چون خرسک‌بازی، «نوعی بازی که خطی بکشند و شخص در میان خط بایستد و دیگران آیند و او را زنند و او پای خود به جانب ایشان افشاند، به هر کدام که پای او بخورد، او را به درون خط به جای آورد ... »، نک‍ : لغت‌نامه ... ؛ و در مذمت پرداختن به بازیچه‌ها، نک‍ ‍: سعدی، 155-156؛ دربارۀ بازی نرد و شطرنج و اشاره به اسباب و ابزار آن، نک‍ : عوفی، 1 / 3). طرسوسی در داراب‌نامه که از متون فارسی سدۀ 6 ق است، به برخی از بازیچه‌های کودکان از جمله دهل، بوق، گردونچه و اسب چوبی اشاره کرده است (1 / 75).
آنچه از وضعیت اجتماعی ایرانیان در زمان حملۀ مغول در متون تاریخی و ادبی آمده، گویای مظالم و بیدادگریهای مغولان است؛ از این‌رو در این دوران اطلاع چندانی دربارۀ بازیها و اسباب و ابزار آن در دست نیست. میرابوالقاسم میرفندرسکی از دانشمندان عهد صفوی در رسالۀ صناعیه عقاید عالمان آن زمان دربارۀ بازی و تفریح و پرداختن به بازیچه‌ها را چنین بیان کرده است که همان‌گونه که کار و هنر و صنعت برای زندگی اجتماعی اهمیت دارد، تفریج و بازی برای زدودن کسالت و ایجاد نشاط ضروری است. میرفندرسکی به برخی بازیهای نمایشی که اسباب آن بوزینگان، طوطیان، بُزان و سگانی بوده‌اند که در دست «بازیگران و حقه‌بازان و اصحاب اساطیر و اهل مخرقه و مضحکه و ملعبه» معرکه‌ها برپا می‌کردند، اشاره می‌کند (ص 12-13). چوگان بازی و قَپُق‌اندازی (= قبق، بازی‌ای که در آن اسب‌سواران به تاخت، جامی زرین را که بر بالای دیرکی چوبی نهاده‌اند، نشانه می‌گرفتند و با پرتاب تیر آن را به زمین می‌افکندند) از بازیهای دورۀ صفویه است (نک‍ : نویدی، 76، 93).
از دیگر اسباب بازیها و سرگرمیهای مردم در این دوره، بازیچه قرار دادن حیوانات و پرندگان بود. به غیر از شکار و تیراندازی به حیوانات شکاری که از دیرباز مورد علاقۀ ایرانیان، به‌ویژه شاهان و درباریان بوده است، گاوبازی، گرگ‌بازی و کبوتربازی و نیز به جنگ واداشتن حیواناتی چون قوچ و خروس و غیره رایج بود (باربارو، 63- 64؛ تاورنیه، 81؛ ریچاردز، 73).
در عهد صفویه در بیشتر شهرهای بزرگ ایران، قهوه‌خانه‌هایی دایر شد که مردم در آنجا به غیر از کشیدن قلیان و نوشیدن چای و برپایی مجالس شاهنامه‌خوانی و ... به گنجفه‌بازی، نرد و شطرنج، تخم‌مرغ بازی و پیچاز بازی (پیچاز پارچه‌ای ماهوتی بود به شکل صفحۀ شطرنج که روی خانه‌های آن صدف و گوش‌ماهی می‌گذاردند و بازی می‌کردند) می‌پرداختند (شاردن، 4 / 124، 178-196). سیوری در ایران عصر صفوی به بازیها و بازیچه‌هایی چون بندبازی، خیمه‌شب‌بازی، تردستی و شعبده‌بازی و ... که شب هنگام در میدان نقش جهان اصفهان برگزار می‌شد و موجبات سرگرمی و تفریح مردم را فراهم می‌کرد، اشاره کرده است (ص 162).
در دورۀ قاجار برخی پیشه‌وران و صنعتگران مانند سرچپق‌سازان به ساخت و فروش اسباب بازی و عروسک می‌پرداختند. آنها عروسکهای گلینی به شکل انسان و حیوان می‌ساختند و لباسهایی به برشان می‌کردند و در اماکن پر رفت و آمد مانند حوالی امامزاده‌ها به مردم می‌فروختند. در این دوره برخی دکانهای اسباب‌بازی‌ فروشی و خرازیها عروسکهایی به سبک غربی با پوشاک و آرایش غربی از فرنگ وارد کردند که تازگی و غرابت آن موجب تعجب و اقبال مردم قرار گرفت. زنان و دختران ارمنی در کار عروسک‌سازی و عروسک‌‌فروشی در تهران عهد قاجار بسیار توانا بودند (شهری، 4 / 679-680). جعفر شهری در کتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم به برخی اسباب‌بازیهای کودکان آن عهد اشاره کرده است: فرفره، وق‌وق‌صاحاب (دو تکه سفال نعلبکی‌مانند که وسط آن کـاغذی چروک و آکاردئونی گـذارده بودند کـه با باز و بسته ـ کردن صدای توله‌سگ می‌داد)، بادبادک، علی ورجه (یا اوس‌علی‌بنا؛ تکه گلی را با پر و پوشال می‌پوشانیدند و کش بلندی بر آن می‌بستند و با لنگر دادن بالا و پایین می‌کردند)، گاری حلبی، فانوس کاغذی، سوت‌سوتکهای گلی، جغجغۀ حلبی (به قوطی حلبیهای کهنه دسته‌ای می‌افزودند و چند سنگ‌ریزه و شن در آن می‌ریختند و تکان می‌دادند)، طبلک، مترسک، شتر و اسب و الاغ گلی، آفتابۀ حلبی، قلیان، گهواره، ننو و نمونه‌های کوچکی از اسباب خانه و نهایتاً اتومبیلهای حلبی، ماشین دودی، قطار، توپهای لاستیکی و ماهوتی و ... از جمله اسباب‌بازیهای کودکان تهرانی عهد قاجار بود. نوجوانان و بزرگ‌سالان نیز در اوقا‌ت فراغت، و زمان جشن و سرور چهارشنبه سوری، نوروز و سیزده بدر، به بازی الک دولک، دوزبازی، تیله انگشتی، چلتوب (چلتوپ)، قاپ بازی و ... می‌پرداختند (دربارۀ شرح کامل بازیهای دورۀ قاجار، نک‍ ‍: شهری، 4 / 680-684، 703).
با پا گرفتن صنعت اسباب‌بازی در سدۀ 18م در اروپا و اختراع دستگاههای ماشینی، کارخانه‌های اسباب‌بازی در بسیاری از کشورها تأسیس و تولیدات و مصنوعات آنها به سراسر دنیا پراکنده شد. در ایران نیز صنعت ساخت اسباب‌بازی در اوایل سدۀ 20م همراه دیگر کشورهای اروپایی پا گرفت. امروزه کودکان ایرانی اسباب‌بازیهای دست ساز و بومی خود را رها کرده‌اند و با اسباب‌بازیهای ماشینی‌ای که با نیروی الکتریسیته کار می‌کنند، و با نمونه‌های کوچک وسایل نقلیۀ برقی یا باطری‌دار مانند قطارها، هواپیماها، آدم آهنی، کامپیوترهای کوچک و ... که حاصل تمدن مادی عصر جدید است، بازی می‌کنند.

مواد و مصالح ساخت

برخی دانشمندان عرصۀ علوم اجتماعی و روان‌شناسی فقط اسباب‌بازیهایی را که با مواد و مصالح گوناگون به دست بشر ساخته شده‌اند، اسباب‌بازی می‌نامند. به نظر هیزل فرانسیس و گابریل شانان، آنچه بزرگ‌سالان برای بازی کودکان می‌سازند، اسباب‌بازی واقعی است، چراکه ساخت‌و‌ساز ابزار و اسباب‌بازی با بهره‌گیری از مواد و مصالح ساده و امکانات موجود به بروز خلاقیت و شکوفایی استعدادهای پنهان مردم هر جامعه کمک می‌کند. از نظر اینان بایستی میان اسباب‌بازیهای تولید انبوه کارخانه‌ها با بازیچه‌های تزیینی، بافتنی، گلین، چوبی و پارچه‌ای که توسط صنعتگران بومی هر جامعه برای کودکان ساخته می‌شود، تفاوت قائل شد (ص 60-62). نظر فرانسیس و شانان از آن‌رو اهمیت دارد که نشان می‌دهد صنعتگران و پیشه‌وران هر جامعه، انگیزه‌ها و ویژگیهای مذهبـی ـ فرهنگـی، اجتماعی و اقتصـادی آن جـامعه را در نظـر می‌گیرند و با مواد و مصالح بومی و موجود هر منطقه به ساخت و تولید اسباب‌بازی دست می‌زنند. سنگ، چوب، گِل، الیاف گیاهان بومی، صدفها، هسته‌های میوه، مهره‌ها، لباسهای کهنه، تورهای ماهیگیری و جز آن، پاره‌ای از مواد و مصالحی است که با اندیشه و تفکر خلاق سازندگان به شکل اسباب و وسایل بازی درمی‌آیند (قزل ایاغ، «بازیها ... »، 51).
ویژگیهای آب و هوایی و اقلیمی هر جامعه‌ای، در کاربرد انواع مواد و مصالح مورد نیاز ساخت اسباب‌بازی دخیل‌اند. از این‌رو مردمان روزگاران گذشته با درک تفاوتهای ظریف و مفاهیم جزئی اشیاء و درآمیختن آنها با اعتقادات و آرمانهای خود، اسباب‌بازیهای متنوعی برای کودکان می‌ساختند تا هم آنها را سرگرم کند و هم بازگوکنندۀ ارزشهای نمادین جامعه‌شان باشد. قزل ایاغ در راهنمای بازیهای ایران که شیوه و انواع بازیهای مختلف مناطق گوناگون ایران را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است، در فهرستی به ابزار و اسباب‌بازیهای کودکان ایرانی اشاره می‌کند. داده‌های این فهرست نمایانگر سادگی ابزار و وسایل بازی کودکان ایرانی است؛ چرا که آنها از پیش‌پا افتاده‌ترین و در دسترس‌ترین اشیاء اطرافشان برای بازی بهره می‌جویند. اسباب‌بازیهای ساخته شده از چوب بالاترین رقم جدول اسباب‌بازیها ست (ص بیست و دو).

صادق کیا در 1341ش فهرست جامعی از بازیها و بازیچه‌های ایرانی را از فرهنگهای فارسی برهان قاطع و آنندراج استخراج کرد. در این فهرست که دربارۀ هر بازی توضیح کاملی آورده است، انواع بازیچه‌های هر بازی نیز توصیف شده است. آنچه از شرح واژگان این فهرست استنباط می‌شود، این است که بیشتر مواد و مصالح به کار رفته در اسباب‌بازیهای ایرانیان از دیرباز تا زمان تألیف فرهنگهای یاد شده، از موادی چون چوب، ریسمان، استخوان، خاک و گل، مهره‌ها، چرم، تخم‌مرغ، کاغذ، پارچه، کرباس و ... بوده است (نک‍ : ص 46-94، ذیل واژه‌ها و اصطلاحات اخلکندو، بادفر، پژول، فرفره، کاغذ باد، دوالک و جز آن؛ دربارۀ بـرخی بـازیهای محلـی ایـران و اسبـاب و بازیچـه‌های آن، نک‍ ‍: بلوکباشی، «نگاهی به چند ... تاب‌بازی»، 117-122، «نگاهی به چند ... ترنابازی»، 114- 119؛ امیریان، سراسر کتاب؛ انجوی، سراسر کتاب؛ بهار، 641-647؛ پروین گنابادی، سراسر کتاب؛ برای کتاب‌شناسی بازیهای محلی ایران، نک‍ ‍: نوبان، 93-105؛ پل فیروزه، 242-250).

کارکرد فرهنگی

اهمیت فرهنگی اسباب‌بازیها زمانی نمایان‌تر می‌شود که کارکردهای متنوع آن را در جوامع بشری برشماریم. اسباب‌بازیها گاه به جز وسیلۀ سرگرمی و ایجاد لحظات مفرح برای کودکان و بزرگ‌سالان از طریق قواعد و معانی نهفته در خود چارچوب وسیع آداب و اعتقادات هر قوم و جامعه‌ای را می‌نمایاند؛ یا در جهت اهداف آموزشی‌ـ تربیتی به عنوان یک ابزار کمک آموزشی در آموزش مهارتها و دانشها نقش ایفا می‌کند. امروزه مردم جوامع مختلف اسباب‌بازیها را با اهداف آموزشی، زیبایی‌شناسی، سلامت و بهداشت، فناوری، اقتصادی، نمایشی ـ کارناوالی، موسیقایی، سرگرمی، ورزشی و ... به کار می‌گیرند. در این بخش از مقاله به 2 جنبۀ مهم از کارکردهای فرهنگی اسباب‌بازی در عرصۀ فرهنگ اشاره می‌شود:

1. آیینی ‌ـ مذهبی

 چنان‌که گفته شد، بسیاری از اسباب‌بازیها در جـوامـع ابتدایـی و سنت‌گـرا از ویژگـی جـادویی و آیینی ـ مذهبی برخوردار بودند. گاه این اشیاء را به عنوان تعویذهایی برای رماندن شرها و شیاطین زیانکار به کودک می‌دادند و گاه برای گذر از دوران‌کودکی به بلوغ و نوجوانی آنها را به خدایان پیشکش‌می‌کردند. حتى در برخی جوامع باستانی در مراسم تدفین کودکان اسباب‌بازیهایی همراه آنها دفن می‌کردند تا کودکان آن اشیاء را به رب‌النوعها و خدایان جهان ارواح تقدیم کنند ( نیوکاکستن، XVIII / 5739). ویژگیهای مذهبی و اجتماعی و اقتصادی زندگی با ساخت و طراحی نوع اسباب‌بازیها و کاربرد آن در عرصه‌های مختلف جامعه پیوند دارد. مثلاً مردم ایالت گجرات هند از دیرباز در مراسم مذهبی خود حیوانات گلی رنگ شدۀ بسیاری می‌ساختند و به دست کودکان می‌دادند تا در مراسم اهدای قربانی به الاهگان و خدایان معبد اهدا کنند (فرانسیس، 62).
عروسکها نوعی از اسباب‌بازیها هستند که به عنوان فراگیرترین و زیر‌بنایی‌ترین نماد انسانی به شمار می‌روند. گوناگونی انواع عروسکها به نظام فرهنگی‌ـ آرمانی هر جامعه‌ای بستگی دارد. پوشش و آرایش عروسکها همانند مردم سازندۀ آنها ست. بیشتر عروسکها در جوامع پیشین به غیر از ابزار و اسباب‌بازی کودکان به عنوان شیء جادویی و پیکره‌هایی با خاصیت شرزدایی و گریزاندن دیو و جن و ارواح پلید از انسان و دام و خانه و مزرعه به کار می‌رفتند (قزل ایاغ، «بازیها»، 52-53؛ نیز نک‍ : ه‍ د، عروسک). در فرهنگهای جوامع کهن چون ایران، بابل، هند، مصر و ... عروسکها و تندیسهای مومی کوچکی برای رماندن ارواح و شیاطین می‌ساختند. جادو پزشکان بابلی برای بیرون راندن ارواح پلید از تن بیماران تندیس او را می‌ساختند و بدین‌سان از تن بیمار شرزدایی می‌کردند (استاتلی، 98-99). همچنین کاهنان مصری برای آسیب رساندن و نابود کردن دشمنانشان تندیس شبیه دشمن را می‌ساختند و در آتش می‌سوزاندند (تایلر، 38). نمادگرایی و معانی جادویی بخشیدن به اسباب‌بازیها با فرهنگ و نظام اعتقادی مردم هر جامعه رابطۀ ناگسستنی دارد. از این‌رو گاه هدف بزرگ‌سالان از ساخت اسباب‌بازیها می‌تواند نظر قربانی و اشیاء بلاگردان یا ساخت بت‌واره‌ای کوچک که قدرت باروری به انسان و زمین می‌بخشد، باشد.

2. اهداف آموزشی

امروزه متخصصان علوم تربیتی و روان‌شناسان معتقدند که اسباب‌بازیها باید به‌جز سرگرم کردن کودکان، شرایط دیگری نیز داشته باشند: ایمنی و دوام، تقویت‌کنندۀ قوۀ تصور کودک، تکمیل‌کنندۀ قوۀ انتزاعی نوجوانان، تناسب با سِن و سال و علاقه و تجارب، کمک به رشد اجتماعی ـ عـاطفـی، ارتقـای سطح اعتماد بـه نفس و ایجاد روحیۀ مسئولیت‌پذیری و ... («دائرة المعارف»، 338-339). چون اسباب‌بازی را نسخۀ ساده‌ای از افزارهای زندگی نیز تعریف کرده‌اند و کودک ضمن بازی با اسباب‌بازی احساس واقعی بودن می‌کند، می‌توان ابزارهای ورزشی، صنایع دستی، مواد و وسایل کمک‌آموزشی را نیز اسباب‌بازی دانست (همان، 338). گینوت در پیوندهای کودک و خانواده، به نقش آموزشی اسباب‌بازی در یادگیری نقش جنسیتی اشاره کرده، و نوشته است: «آموزش صفات مردانه یا زنانه در پسران و دختران از دوران نخستین زندگی آغاز می‌گردد. بازی با عروسک و سرگرم شدن با فعالیتهای پدر و مادر، چارچوب نقش جنسیتی کودک را پایه‌ریزی می‌کند» (ص 194-195). پدران و مادران، براساس نقش جنسیتی کودک به او اشیاء و ابزارهای بازی می‌دهند. معمولاً دختران را با ابزار مراقبت از کودک، آشپزی و خانه‌داری، و پسران را با نمونه‌های کوچکی از وسایل حمل و نقل و ابزار جنگی سرگرم می‌کنند (فرانسیس، همانجا).

مآخذ

آملی، محمد، نفائس الفنون، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، 1377ش؛ آمیه، پیر، تاریخ عیلام، ترجمۀ شیرین بیانی، تهران، 1349ش؛ ابن رشد، محمد، البیان و التحصیل، بیروت، 1404ق / 1984م؛ ابن قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، عالم‌الکتب؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، المهذب، بیروت، 1379ق / 1959م؛ ابویعلى، محمد، الاحکام السلطانیة، به کوشش حامد فقی، بیروت، 1403ق؛ اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به کوشش جلال متینی، مشهد، 1344ش؛ اسدی‌طوسی، علی، گرشـاسب‌نـامه، بـه کـوشش حبیب یغمـایی، تهران، 1354ش؛ اعظمـی، چـراغعلـی، «هشت پـای»، آینـده، 1365ش، س 12، شم‍ 4-6؛ امیـریـان، فریدون، بازیهای محلـی استان کهگیلویه و بویراحمد، تهران، 1370ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، بازیهای نمایشی، تهران، 1352ش؛ اوحدی مراغه‌ای، دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1340ش؛ باربارو، جوزافا، «سفرنامه»، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، 1349ش؛ بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1345ش؛ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، قم، 1363-1367ش؛ بلوکباشی، علی، «اسباب‌بازی»، فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، تهران، 1373ش، ج 2؛ همو، «نگاهی به چند بازی دیرین ایرانی، تاب بازی»، کتاب هفته، 1342ش، تهران، شم‍ 100؛ همو، «نگـاهی به چند بـازی دیرین ایرانی، تـرنابازی»، همان، شم‍ 96؛ بهار، محمدتقی، «بازیهای ایرانی»، تعلیم و تربیت، 1313ش، س4، شم‍ 11؛ پروین گنابادی، محمد، بازیهای محلی ایران، تهران، 1355ش؛ پل فیروزه، تهران، 1382ش، س 3، شم‍ 9؛ تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، تهران، 1331ش؛ ثعالبی مرغنی، حسین، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، به کوشش زُتنبرگ، پاریس، 1900م؛ جهانشاه، حسین، قاپ‌بازی در ایران، تهران، 1350ش؛ حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، بیروت، 1403ق / 1983م؛ دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1375ش؛ دولت‌آبادی، هوشنگ، «بازیهای جبر و اختیار»، ناموارۀ دکتر محمود افشار، تهران، 1377ش؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمد اقبال، تهران، 1333ش؛ ریچاردز، فرد، سفرنامه، ترجمۀ مهین‌دخت بزرگمهر، تهران، 1343ش؛ سعدی، گلستان، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1368ش؛ سیوری، ر. م.، ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران، 1376ش؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، بیروت، 1406ق / 1986م؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1336ش؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی ایران در قرن سیزدهم، تهران، 1368ش؛ شهید ثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة، بیروت، 1403ق / 1983م؛ شهیدی تبریزی، فتاح، کتاب المکاسب، تبریز، 1375ش؛ صانعی، یوسف، مجمع المسائل، قم، 1382ش؛ طرسوسی، محمد، داراب‌نامه، به کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران، 1356ش؛ طوسی، محمد، المبسوط، تهران، 1387-1392ق؛ عنصرالمعالی کیکاووس، قابوس‌نامه، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1352ش؛ عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش ادوارد براون، تهران، 1324ش؛ غزالی، محمد، احیاء علوم‌الدین، تهران، 1351ش؛ همو، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1361ش؛ فرانسیس، هیزل و گابریل شانان، «اهمیت اسباب‌بازیها و بازیها»، پل فیروزه، 1382ش، س 3، شم‍ 9؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1314ش؛ فقیهی، علی‌اصغر، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، تهران، 1357ش؛ قرآن کریم؛ قزل ایاغ، ثریا، «بازیهای سنتی و قومی جهان در چالش با روند جهانی شدن»، پل فیروزه، تهران، 1382ش، س 3، شم‍ 9؛ همو، راهنمای بازیهای ایران، تهران، 1381ش؛ کارنامۀ اردشیر بابکان، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، 1369ش؛ کخ، هایدماری، از زبان داریوش، ترجمۀ پرویز رجبی، به کوشش ناصر پورپیرار، تهران، 1379ش؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، 1401ق؛ کیا، صادق، «بازیها و بازیچه‌های ایرانی ... »، نشریۀ انتشارات ادارۀ فرهنگ عامه، تهران، 1341ش، شم‍ 2؛ گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم، 1405ق؛ گلچین معانی، احمد، «بازیهای برد و باختی قرن سیزدهم»، هنر و مردم، تهران، 1355ش، س 4، شم‍ 164؛ گینوت، حییم، پیوندهای کودک و خانواده، تـرجمۀ حسن تقی‌زادۀ میلانی، تهـران، 1356ش؛ لغت‌نـامۀ دهخدا؛ متـون پهلـوی، بـه کـوشش جـاماسب آسانـا،ترجمۀ سعید عریان، تهران، 1371ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403ق / 1983م؛ مجیدزاده، یوسف، تاریخ و تمدن ایلام، تهران، 1370ش؛ محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، نجف، 1389ق؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385ق / 1965م؛ میدانی، احمد، السامی فی الاسامی، به کوشش محمدموسى هنداوی، 1967م؛ میرفندرسکی، ابوالقاسم، رسالۀ صناعیه، به کوشش علی‌اکبر شهابی، تهران؛ نگهبان، عزت‌الله، باستان‌شناسی ایران، تهران، 1376ش؛ همو، گزارش مقدماتی حفریات مارلیک، تهران، 1343ش؛ نوبان، مهرالزمـان، «کتـاب‌شناسـی بـازی»، بـازی، فـرهنـگ، جـوانـان، تهران، 1382ش؛ نـویـدی شیرازی، زین‌العابدین، دوحة الازهار، به کوشش علی مینایی تبریزی، مسکو، 1974م؛ هدفیلد، ج. آ.، روان‌شناسی کودک و بالغ، ترجمۀ مشفق همدانی، تهران، 1356ش؛ یکتایی، مجید، «پیشینۀ تاریخی شطرنج»، بررسیهای تاریخی، 1348ش، شم‍ 5 و 6؛ نیز:

Britannica, 2006; Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhague, 1944; EI²; Ghirshman, R., Iran, Parthes et Sassanides, Gallimard, 1962; Herodotus, The History, tr. G. Rawlinson, New York, 1947; Iranica ; Mazahéri, A., La Famille iranienne, Paris, 1938; id, La Vie quotidienne des Musulmans au Moyen âge, Paris, 1951; Mead, G. H., «Mind, Self and Society», Pfeiffer University, www. L.pfeiffer.edu / ~Iridener / Dss / Mead / MĪNDSELF.HTML; The New Caxton Encyclopedies, London, 1966; New Standard Encyclopedia, Chicago, 1971; Stutley, M., Ancient Indian Magic and Folklore, Delhi, 1980; Tylor, E. B., «Exhibition of Charms and Amulets», International Folklore Congress, London, 1892.
معصومه ابراهیمی (دانا)