بادگیرهای ایرانی

بادْگیرْهایِ ایرانی، عنوان فیلمی مستند كه در آن بادگیرها به‌عنوان شكلی از سازه‌های معماری سنتی ایرانی معرفی می‌شوند. 
بادگیر (ه‍ م) كه كارِ خنك كردن هوای درون ساختمان را انجام می‌دهد، اگرچه در شكلهای پیشرفته‌اش مبتنی بر محاسبات دقیق، فنی و علمی است، اما انواع ابتدایی آن برگرفته از دانش‌عامه است كه خود جزئی اساسی از فرهنگ مردم به‌شمار می‌رود. مردمی كه در مناطق كویری و گرم زندگی می‌كنند، در تجربۀ روزمرۀ خود به كاربرد این سازه دست یافته‌اند؛ نمونۀ بسیار ابتدایی آن دریچه‌هایی است كه در دیواره‌های اتاقهای مسكونی در جنوب تعبیه شده است. 
سازندگان «بادگیرهای ایرانی» برای ساختن این مستند، به بسیاری از مناطق ایران از بندرعباس تا خراسان، یزد و كاشان كه بادگیرها در شكلهای متنوعشان كاربرد دارند، سفر كرده (نک‍ : مهرابی، فرهنگ ... ، 71)، و نمونه‌هایی از قدیمی‌ترین بادگیرهای باقی‌مانده از دوره‌های كهن را به تصویر کشیده‌اند. در این مستند هرجا كه تصویرها گویا نیست، گوینده آگاهیهای مختصری دربارۀ بادگیرها به مخاطب ارائه می‌دهد.
فیلم «بادگیرهای ایرانی» از بنادر گرم و ساحلی كُنگ و لنگه آغاز می‌شود و با نشان دادن نمونه‌هایی از بادگیرها در شهرهای بندری حاشیۀ خلیج‌فارس، یادآوری می‌کند كه «بادگیرها از روزگاران دور ساخته شدند تا هوای خوش را به خانه‌ها بیاورند» (گفتار متن فیلم). سازندگان فیلم، صحنه‌هایی از كار و زندگی مردم بومی (زنان برقع‌پوش هنگام خرید روزانه در بازارهای سنتی، ماهیگیران بومی و گلافها (لنج‌سازها) در حاشیۀ ساحل) را با نماهایی از هواكشهای ستون‌مانندی كه بر بامها و پشت به دریا قرار دارند، بُرش زده‌اند. 
در ماهان، شهر آرامگاه شاه‌نعمت‌الله ولی، نمونه‌های دیگری از بادگیرها كـه روی آب‌انبارها ساخته شده‌اند، نشان داده شده ـ است. در شهرهای فردوس و طبس، بر بادگیرهای یك‌طرفه تأكید می‌شود كه براساس گفتار فیلم «رو به شمال‌غرب یا شمال دارند و به باد سام، طوفان گرم و پُر گردوخاك تابستانی كه از جنوب می‌وزد، پشت كرده‌اند» (گفتار متن فیلم). در ویرانه‌های طبس نماهایی از بقایای بادگیرها، به مشهورترین شخصیت سینمایی این شهر، آسیدعلی میرزا، و نیز پلیكان باغ گلشن پیوند زده شده ـ است كه پرویز كیمیاوی در 1351ش فیلم به‌یادماندنی «پ. مثل پلیكان» را دربـارۀ ارتباط عاطفی آنها ساخته بود (نك‍ : حیدری، 68- 69). بنا بر گفتار متن فیلم، ازجمله ویژگیهای بادگیرهای طبس این است كه «در مجموعۀ یكپارچۀ بادگیرها، گاهی یك یا چند بادگیر در پایین به سرداب، و بقیه به اتاق باز می‌شوند»؛ یا در مسجد جامع شهر «ردیف بادگیر جبهۀ جنوب‌شرقی شبستان اصلی، رو به باد مطبوع» ساخته شده است كه باد «در برخورد با بدنۀ منحنی بادگیر به پایین هدایت می‌شود» (صحنه‌ها و گفتار متن فیلم). 
سازندگان فیلم، پس از این‌ توضیحات مخاطبانشان را به شهر یزد می‌برند. براساس گفتار متن فیلم، یزد شهری است كه با بادگیرهایش نفس می‌كشد. بادگیر عظیم باغ دولت‌آباد، نمونه‌ای از بادگیرهای این شهر است. همراه با تصویرهایی از بادگیرهای یزد، گفتار فیلم تأكید می‌كند: «در مناطق خشك، كانال یا حوضچه‌ای در مسیر حركت نسیمی كه از بادگیر وارد می‌شود، قرار دارد و مقداری از بخار آب همراه جریان نسیم می‌شود و باعث مطبوع شدن هوای اتاق می‌گردد». 
سپس در ادامۀ سفركویری، نمونه‌ای از بادگیرهای كاروان‌سراهای قدیمی نشان داده می‌شود كه «گاهی حكم برج راهنما» را برای مسافران داشته‌اند. همان‌طور كه گفتار فیلم توضیح می‌دهد، در این مناطق «باد خنك از سوی شمال، و باد طوفانی و پُرخاك از سوی جنوب غربی می‌وزد. بنابراین، جهت خانه‌ها، ایوان اصلی و بادگیر به سمت باد موافق است. بادگیرها بیشتر یك‌طرفه هستند و از زمین ارتفاع بیشتری گرفته‌اند» (گفتار متن فیلم). 
دركاشان، تأكید فیلم‌ساز با نشان دادن بادگیرهای باغ فین کاشان، روی بادگیرهای «مضاعف» و «چهار طرفه» است كه در دو سوی شاه‌نشینها ساخته می‌شدند. «در این‌گونه بادگیرها میلۀ نخستین كار بادگیر، و میلۀ دوم كار هواكش را انجام می‌دهد. میلۀ نخستین هوای خشك را به درون ساختمان می‌كشاند، و عكس‌العمل این نیرو، یعنی مكش، در میلۀ دوم، هوای گرم و آلوده را به بیرون می‌راند» (گفتار متن فیلم). 
در نهایت، پس از گشت‌وگذاری طولانی میان بادگیرهای مناطق حاشیۀ خلیج فارس و شهرهای گرم و خشك كویری، فیلم «بادگیرهای ایرانی» با این جمع‌بندی به‌پایان می‌رسد: «همۀ اینها نشان از یك معماری سنجیده و انسانی» دارد.
در عنـوان‌بندی فیلم، نـامی از كارگردان و فیلم‌بردار نیامده ـ است و نام مركز تحقیق و تولید فیلم و مواد آموزشی وزارت فرهنگ و هنر به‌عنوان تهیه‌كننده ثبت شده است. در پاره‌ای از منابع مكتوب نام خسرو سینایی به‌عنوان كارگردان، فیلم‌بردار و نویسندۀ گفتار درج است (نک‍ : مهرابی، فرهنگ، 71، تاریخ ... ، 278). قطع فیلم 16 میلی‌متری و رنگی، مدت زمان آن 43 دقیقه است و سال تولید ندارد؛ اما با توجه به اشارۀ سازندگان فیلم به «پ. مثـل پلیكان» بـاید در نیمۀ اول دهۀ 1350ش ساخته شده ـ باشد. «بادگیرهای ایرانی» از حیث ساختار بصری ضعیف است، و استفادۀ بسیار از موسیقی محلی جنوب و موسیقی اصیل ایرانی ارزشی برای آن به‌شمار نمی‌آید. 
در سالهای بعد نیز فیلمهای دیگری دربارۀ بادگیرهای ایران، توسط مستندسازان جوان ساخته شد كه «وایو» (مینا مشهدی مهدی و حسن نقاشی، 1387ش) («مستند وایو ... »، بش‍‌ ) و «مردمی كه همه چیز، همه چیز، همه چیز دارند» (شهرام درخشان، 1388ش)، از جملۀ آنها ست «مستند مردمی ... »، بش‍‌ ). .  2.

مآخذ

 حیدری، غلام، زاویۀ دید در سینمای ایران، تهران، 1369ش؛ «مستند مردمی که همه چیز، همه چیز، همه چیز دارند»، خبرگزاری مهر (مل‍‌‌ )؛ «مستند وایو در آخرین مراحل تصویربرداری»، ایران داک فیلم (مل‍‌‌ )؛ مهرابی، مسعود، تاریخ سینمای ایران، تهران، 1368ش؛ همو، فرهنگ فیلمهای مستند سینمای ایران، تهران، 1375ش؛ نیز: 

Irandocfilm, http: / / www.irandocfilm.org / 2akhbar.asp?ID=348; Mehrnews, http: / / www.mehrnews.com / fa / newsdetail.aspx?newsID= 1065084.
عباس بهارلو