اذونی

اذونی \ azūnī\ ، احمد بن حسین (د سدۀ 5 یا 6 ق/ 11 یا 12 م)، فقیه، محدث، از مشایخ زیدیه و از اهالی اوین. 
نام، نسب کامل و تاریخ ولادت وی در منابع تاریخی با تفاوتهایی ذکر شده است، اما عمدتاً او را «ابوالعباس احمد بن الحسین بن ابی القاسم (بن علی بن) بابا القصرانی الاذونی» خوانده‌اند (یاقوت، 4/ 105؛ منتجب‌الدین، 27؛ امین، 2/ 189). در برخی از منابع، نام پدرش حسن ذکر شده که ظاهراً تصحیف شده است (همانجا؛ مرعشی، 21/ 38) و به نظر می‌رسد که نام پدرش همان حسین باشد (امین، 2/ 190). گفتنی است که اذون به فتح الف و ضم ذال قریه‌ای در نواحی شمالی ری یا همان اوین (ه‍ م) کنونی است. 
اخبار مربوط به زندگی اذونی بسیار اندک است. بیشترین اطلاع ما دربارۀ او بر پایۀ نوشته‌های یاقوت در معجم البلدان است (1/ 180، 4/ 105) و نویسندگان پس از یاقوت، مطالب وی را عیناً تکرار کرده، و در مواردی، اندکی بدان افزوده یا از آن کاسته‌اند. یاقوت اذونی را متولد 495 ق دانسته است (همانجا) که این مطلب با برخی از قراین دیگر سازگار نیست. اول آنکه اذونی از شاگردان المرشد باللٰه جرجانی، از بزرگان مشایخ زیدیه بوده است (امین، 2/ 189)؛ در خصوص تاریخ وفات المرشد باللٰه دو نقل مشهور در منابع رجالی آمده است: برخی وی را متوفای 479 ق/ 1086 م و عمدتاً او را متوفای 499 ق/ 1106 م، دانسته‌اند (محمدی، 617؛ ابن‌صباغ، 2/ 1373؛ کورانی، 2/ 464) که هر دو نقل با تاریخ‌نگاشتۀ یاقوت در خصوص اذونی و انتساب شاگردی جرجانی به وی قابل جمع نیست. همچنین آن‌گونه که در سند آغازین کتاب الامالی الخمیسیه از المرشد باللٰه جرجانی آمده، اذونی این کتاب را در ذیحجۀ 473/ مۀ 1081 از وی دریافت کرده است (ابن‌شجری، 1/ 3). از سوی دیگر می‌توان به روایت مجالس دویست‌گانۀ ابوسعد اسماعیل سمان توسط اذونی از برادرزادۀ ابوسعد، ابوبکر طاهر بن حسین از اهالی ری اشاره نمود که سمعانی او را متوفای 482 ق/ 1089 م دانسته است (3/ 292). با توجه به همۀ این موارد، به نظر می‌رسد که نوشتۀ یاقوت دربارۀ تاریخ ولادت اذونی صحیح نباشد. باید افزود که قاضی قطب‌الدین احمد بن ابی الحسن کنی از فقیهان و محدثان برجستۀ زیدیه در منطقۀ ری، و رضی‌الدین ابوسعید ورامینی (د سدۀ 6 ق) از شاگردان اذونی بوده‌اند (مرعشی، 21/ 28؛ قزوینی، 171-172) و سمعانی نیز از او روایت کرده است (یاقوت، 1/ 180). 
از آنجا که برگزاری مجالس علمی و تعاملات عالمان دینی از گرایشهای مختلف شیعه در سده‌های 4 و 5 ق در منطقۀ قصران، امری متداول و رایج بود، وی در مواردی که از اذون به شهر ری می‌رفت، مردم به وی تبرک می‌جستند و او را تکریم می‌کردند (یاقوت، 4/ 105). اثر مشخصی نیز به اذونی منسوب نیست. 

مآخذ

ابن‌شجری، یحیى، الامالی الخمیسیة، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ ابن‌صباغ، علی، الفصول المهمة، صنعا، 1264 ق؛ امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت، 1418 ق؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1358 ش؛ کورانی، علی، معجم احادیث الامام المهدی (عج)، قم، 1411 ق؛ محمدی ری‌شهری، محمد، اهل البیت فی الکتاب و السنة، بیروت، 1403 ق؛ مرعشی، محمود، شرح احقاق الحق، قم، 1409 ق؛ منتجب‌الدین رازی، علی، الاربعون حدیثاً، به کوشش جلال طبیب‌پور اصفهانی، قم، 1408 ق؛ یاقوت، بلدان. 

زهرا خافی ـ محمدمهدی عزیززاده