آلپ تکین

آلپ‌تکین، از غلامان ترک دربار سامانیان و بنیادگذار سلسلۀ غزنوی (ح 314- 359ق / 926-970م). اگر سخن نظام‎الملک را بپذیریم که می‎گوید آلپ‌تکین به هنگام رسیدن به مقام سپهسالاری خراسان (349ق / 960م) 35 سال داشت، باید تولد او را در حدود 314ق / 926م بدانیم (ص 123) آلپ‌تکین را هنگامی که غلام بود، احمد بن اسماعیل، دومین امیر سامانی، خرید و در دربار خود نگه داشت. او به سبب کاردانی و لیاقتی که از خود نشان داد، به سرعت پایگاه خویش را بالا برد. در زمان امیر نوح او فردی شناخته‌شده بود و ظاهراً جزو صاحبان مقامات دولتی محسوب می‎گردید (مقدسی، 2 / 493). در همان زمان، فرمانرواییِ پاره‎ای از شهرهای قلمرو سامانی به او سپرده شده بود. نظامی عروضی (ص 14) دربارۀ فرمانروایی آلپ‌تکین در هرات، در کتاب خود مطالبی بیان داشته که مآخذ دیگر آن را تأیید نکرده است. پس از امیر نوح در زمان فرمانروایی پسرش، عبدالملک، آلپ‌تکین به سمت سرپرست نگهبانان دربار سامانی منصوب شد. در 345ق / 956م هنگامی که بکر‌بن مالک ــ سپهسالار اردوی سامانی ــ به امید گرفتند خلعت و مقام به بخارا آمد، در موقع بار یافتن نزد عبدالملک بن نوح به اتهام گرایش به آل بویه و قرمطیان دستگیر شد و در همانجا طبق طرح و قرار قبلی، آلپ‌تکین او را بر زمین زد و با یاری چند تن دیگر وی را کشت (گردیزی، 352؛ منهاج سراج، 210). پس از این کار، آلپ‌تکین موقعیت بهتری به دست آورد به گونه‎ای که چون روابطش با یوسف بن اسحاق، وزیر عبدالملک، که در 348ق /  959م به وزارت رسیده بود، تیره گردید، نزد امیر سامانی از او بدگویی کرد و سبب گردید تا وزارت را از او بستانند و به ابوعلی محمد بن محمد بلعمی (د 363ق / 974م) که مورد اعتماد آلپ‌تکین بود، بدهند. آلپ‌تکین در اواخر دوران عبدالملک چون حال او را دگرگون دید کمتر به حضور او می‎رفت. در این زمان عبدالملک نخست فرمانروایی بلخ را به او پیشنهاد کرد، اما آلپ‌تکین این شغل را برای خود کوچک دانست و بدانجا نرفت. پس سپهسالاری خراسان را که یکی از شغلهای مهم دوران سامانی بود، به او سپردند و ابومنصور محمد بن عبدالرزاق را که امیری ایران‌دوست بود، از آن کار برکنار کردند و به فرمانروایی طوس فرستادند. آلپ‌تکین روز 20 ذیحجۀ 349ق / 10 فوریۀ 961م به نیشابور مرکز فرمانروایی خود رفت. وزیر او در این هنگام ابوعبدالله محمد بن احمد شبلی بود. آلپ‌تکین پیش از حرکت به سوی نیشابور، با ابوعلی بلعمی وزیر سامانی پیمان بست که هر دو، جانب یکدیگر را نگه دارند. پس از آن ابوعلی هیچ کاری بی‎مشورت با آلپ‌تکین انجام نداد (گردیزی، 353-354). در زمان اقامت در نیشابور، آلپ‌تکین پیوسته هدایایی برای عبدالملک می‎فرستاد. از‌جمله، زمانی برای او چند اسب گسیل داشت. روزی عبدالملک به هنگام بازی چوگان از یکی از این اسبان فرو افتاد و بر اثر صدمه‎ای که دید، در 8 شوال 350ق / 20 نوامبر 961م درگذشت (نرشخی، 134؛ گردیزی، 354؛ منهاج سراج، 210). پس از عبدالملک برای تعیین جانشین وی اختلاف پدید آمد. ابو‌علی ‌بلعمی نامه‌ای به آلپ‌تکین نوشت و نظر امرا جویا شد. آلپ‌تکین چون منصور ‌بن نوح را برای این مقام مناسب نمی‌دانست، نصر بن ‌عبد‌الملک پسر شاهِ درگذشته را برای جانشینی عبدالملک پیشنهاد کرد. نصر بر تخت سامانی نشست، لیکن پس از یک روز، بزرگان سامانی که با او موافقت نداشتند، وی را برکنار کردند (مقدسی، 2 / 493-494) و منصور در 19 شوال 350ق / 1 دسامبر 961م، به جای عبدالملک بر تخت نشست. آلپ‌تکین چون از این جریان آگاه شد، رسولی فرستاد تا شاید بتواند نامه‎هایی را که بیش از آن به ابوعلی بلعمی در این باره نوشته بود از میان راه پس بگیرد، لیکن فرستاده دیر رسید و دربار سامانی از مخالفت آلپ‌تکین با امیر تازه آگاه شد.
منصور بن نوح، آلپ‌تکین را از سپهسالاری خراسان برکنار کرد و دیگر بار ابومنصور عبدالرزاق را به این سمت برگماشت و او را فرمود که از حرکت آلپ‌تکین به سوی بخارا جلوگیری کند (گردیزی، 354-355؛ نرشخی، 134-135؛ منهاج‌سراج، 211؛ مستوفی، 381-382). پس از آن منصور بن نوح، رسولی نزد آلپ‌تکین فرستاد و او را به بخارا خواست، لیکن او زیر بار نرفت و در ذیقعدۀ 350ق /  دسامبر 961م از نیشابور بیرون آمد. ابومنصور عبدالرزاق، سپهسالار تازۀ خراسان، لشکری به دنبال او به طابران طوس فرستاد. اما آلپ‌تکین از آنجا گذشته بود، و فقط مقداری از اسباب و اموال او به تاراج رفت. پس از آن ابومنصور خود به تعقیب آلپ‌تکین رفت. از بخارا نیز نامه‎ای برای سرداران سپاه او فرستادند و او را غاصب شناساندند. آلپ‌تکین در این هنگام پیشدستی کرد و لشکرگاه را آتش زد و با 700 تن از غلامان خاص خود راه بلخ را پیش گرفت و آن شهر را به تصرف درآورد. امیر سامانی چون از این جریان آگاهی یافت، «ببداح» را با 000’12 سپاهی به جنگ او فرستاد، لیکن در نبردی که میان دو طرف درگرفت، ببداح شکست خورد و به بخارا بازگشت (گردیزی، 355-356).
به روایت دیگر امیر سامانی، اشعث بن محمد را به تعقیب او به بلخ فرستاد. اشعث با آلپ‌تکین جنگید و سرانجام وی را از بلخ بیرون راند، ولی او به غزنین رفت و به جنگ ادامه داد تا منصور وی را امان داد، و او به خدمت، به بخارا رفت (نرشخی، 135). اما این روایت که آلپ‌تکین دیگر بار به خدمت سامانیان رفته است، مورد تأیید سایر مآخذ نیست و با حوادث زندگانی وی پس از این تاریخ همخوانی ندارد.
آلپ‌تکین از بلخ به سوی هند رفت و چون امیر ابوعلی لاویک (یا امیرانوک)، فرمانروای غزنین، مانع عبور او از آن شهر گردید، وی را در 351ق / 962م از شهر بیرون راند و خود در آنجا به فرمانروایی نشست (منهاج سراج، 226). بنابراین باید همین سال را در حقیقت سال بنیادگذاری پادشاهی غزنویان دانست:
بدین‎سان آلپ‌تکین در غزنین به استقبال به فرمانروایی نشست و به‌تدریج بخشهایی از سرزمین پهناور هند را نیز گرفت و بر قلمرو خود افزود. مالیاتی که برایش می‎رسید به 000’100 دینار و 000’6 درهم برمی‎آمد (ابن حوقل، 356-357). سال درگذشت او را در مآخذ، مختلف نوشته‎اند. مآخذ جدید، درگذشت او را یک سال پس از تسخیر غزنین یعنی 352ق / 963م، ضبط کرده‌اند(زامباور، 416؛ بار تولد، 536؛ گردیزدی، 356؛ حاشیه، حبیبی، 34). لیکن در مآخذ دست اول، سال درگذشت او به تصریح یاد نشده است، گردیزی از پایان زندگی او در غزنین به اختصار یاد کرده، و عتبی (ص 20) مرگ او را زمانی اندک پس از تصرف غزنین بیان داشته است. ابن حوقل (ص 357) که سقوط غزنین را به دست آلپ‌تکین در 355ق / 966م دانسته، از رویدادهای حوالی آن سال و از هرج و مرجی که غزنین و کابل را فرا گرفته و خود شاهد آن بوده، سخن گفته است. بنابراین او نیز تلویحاً درگذشت آلپ‌تکین را پس از سال یاد‌شده دانسته است. منهاج سراج (ص 226) که از مجلدات از‌میان‌رفتۀ تاریخ بیهقی استفاده کرده است، می‎گوید که آلپ‌تکین 8 سال پس از آنکه غزنین را متصرف شد و زاولستان را نیز به قلمرو خود افزود، وفات یافت. به این قرار تاریخ درگذشت او را باید 359ق / 970م دانست.
نظام‎الملک آلپ‌تکین را ستوده و فصلی از کتاب خود را به او اختصاص داده است. گرچه بسیاری از نوشته‎های او در این‌باره مستند نیست ولی نشان‌دهندۀ آن است که در زمان وی آلپ‌تکین از شهرت فراوان برخوردار بوده است. به گفتۀ نظام‌الملک آلپ‌تکین به‌تدریج بر میزان سرمایۀ خود می‎افزود تا زمانی که روزی 30 غلام می‎خرید (ص 124). او صاحب 500 قریه در خراسان و ماوراءالنهر بود و در هر شهری کاخ و باغ و کاروانسرا و گرمابه‎ای برای خود داشت (بارتولد، 511).
پس از مرگ آلپ‌تکین فرزندش اسحاق بن آلپ‌تکین بر جای پدر نشست، اما پس از یک سال ابوعلی لاویک، امیر پیشین غزنین، او را از شهر بیرون کرد. اسحاق به ناگزیر به بخارا گریخت و در آنجا از منصور بن نوح سامانی کمک خواست. منصور به این شرط که او دست‌نشاندگی سامانیان را بپذیرد و خطبه به نام آنان بخواند، او را یاری داد و دیگر بار به فرمانروایی غزنین رسانید. پس از اسحاق غزنین به دست یکی از غلامان آلپ‌تکین به نام بِلْکاتَکین افتاد. پس از او پری‌تکین یا پیری‌‌تکین یکی دیگر از غلامان بر تخت فرمانروایی غزنین نشست و سرانجام در 27 شعبان 366ق / 20 آوریل 977م سبکتکین، یکی دیگر از غلامان ترک که داماد آلپ‌تکین بود، به فرمانروایی غزنین رسید. (منهاج‌سراج، 227). سبکتکین پادشاهی را در خاندان خود برقرار ساخت و بدین ترتیب سلسلۀ غزنویان بنیاد نهاده شد.

مآخذ

ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صورةالارض، بیروت، دار مکتبة الحیاة؛ بارتولد، ولادیمیر، ترکستان‎نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1352ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش قاسم غنی و علی‎اکبر فیاض، تهران، خواجو، 1362ش؛ حبیبی، عبدالحی، افغانستان بعد از اسلام، کابل، 1357ش؛ زامباور، ادوارد ریترفون، نسب‎نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمۀ محمدجواد مشکور، تهران، خیام، 1356ش؛ عتبی، ابونصر، تاریخ یمینی، ترجمۀ ابوالشرف ناصح بن ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1357ش؛ گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، تاریخ، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش؛ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1362ش؛ مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361ش؛ منهاج سراج، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، 1342؛ نرشخی، محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ترجمۀ ابونصر احمد بن محمد قباوی، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، توس، 1363ش؛ نظام‎الملک، حسن بن علی، سیاست‎نامه، به کوشش محمد قزوینی، تهران، زوار، 1344ش؛ نظامی عروضی، احمد، چهارمقاله، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، بریل، 1327ق /  1909م.

سیدعلی آل داود