آقوش افرم

آقُوش اَفرَم، جمال‎الدین آقوش بن عبدالله منصوری معروف به «افرم صغیر» (د پس از 720ق / 1320م)، نایب شام از سوی سلاطین ممالیک مصر (ملک ناصر محمد بن قَلاوُن و ملک مظفر بَیْبَرس جاشْنَکیر «چاشْنی گیر»).
نسبت منصوری در نام او از آن‎رو است که او از غلامان ملک منصور سیف‎الدین قلاون اَلْفی بوده است. آقوش از قوم چرکس بوده (ابن حجر عسقلانی، 1 / 472) و عنوان «افرم صغیر» در برابر «افرم کبیر» است که لقب امیر عزالدین اَیبَک بن عبدالله امیر جاندار ملک طاهر و ملک سعید و ملک منصور قلاون بوده و در 695 ق / 1296م درگذشته است (ابن تغری بردی، 8 / 80، 9 / 236).
در آن زمان اشخاص متعددی به نام «جمال‎الدین آقوش» در میان امیران ممالیک مصر دیده می‎شدند مانند: جمال‎الدین آقوش رومی حُسامی مقتول در 709ق /  1309م (مقریزی 2 (1)، 48- 49، 63-64) و امر جمال‎الدین آقوش شمسی حاجب مقتول در جنگ شَقْحَب در 702ق / 1302م (ابن تغری بردی، 8 / 206) و امیر جمال‎الدین آقوش منصوری موصلی معروف به «قَتّالُ‎السَّبُع» درگذشتۀ 710ق / 1310م (همو، 9 / 216) و امیر جمال‎الدین آقوش علایی والی بَهْنَسا (همو، 8 / 155) و امیر جمال‌الدین آقوش اشرفی معروف به «نایبُ الکَرَک» درگذشتۀ 736ق / 1335م.
به گفتۀ ابن حجر عسقلانی (1 / 472)، آقوش افرم در آغاز کار خود اسب‌سواری را دوست می‎داشت و از استاد خود (ملک منصور سیف‎الدین قَلاوُن) خواست که او را به دمشق بفرستد. سلطان در پاسخ گفت که «آن» به روزگار من نخواهد بود. یعنی افرم خواسته بود که او را برای کاری به دمشق بفرستند و سلطان گفته بود که «آن» یعنی نیابت سلطنت شام در زمان سلطنت او نخواهد بود. ابن حجر از این گفت‌وگو نتیجه می‎گیرد که ملک منصور به فراست دریافته بود که آقوش روزی به نیابت شام خواهد رسید. آقوش پیش از آنکه به نیابت شام برسد، به دمشق منتقل شد و از امیران آنجا گشت. ملک منصور لاچین او را از شام فرا خواند و حاجب خود گردانید. پس از کشته شدن لاچین او از امیرانی بود که در قلعۀ قاهره به کارها رسیدگی می‎کردند و امضاء و علامت خود را در زیر فرمانها می‎گذاشتند (مقریزی، 1 / 865، 869).
پس از آنکه ملک ناصر محمد بن قلاون برای بار دوم به سلطنت رسید، آقوش افرم را در جمادی‎الاول 698 ق /  فوریۀ 1298م به دمشق فرستاد و او مدتی در دمشق به صورت غیررسمی و به گفته ابن حجر «بِغَیرِ تَقْلیدٍ» فرمان راند. آنگاه به عنایت بیبرس جاشنگیر حکم نیابت او صادر گردید و او رسماً به نیابت دمشق رسید (1 / 472). افرم در دمشق کسانی را که در ایام چیرگی غازان، بر مردم ستم کرده و اموال ایشان را گرفته بودند و نیز کسانی را که مغول را بر «عورات» و اسرار مردم آگاه ساخته بودند، دنبال کرد. برخی را میخکوب ساخت، برخی را خفه کرد. گروهی را دست و پا برید، برخی از تبهکاران را زبان از کام بیرون آورد و چشمان برخی را میل کشید.
آقوش افرم در بیستم شوال 699 ق /  ژوئیۀ 1300م برای جنگ با دُرُوزیان که مذهب باطنی داشتند و در جبال «کسروان» متصل به کوههای لبنان ساکن بودند، از دمشق بیرون شد، زیرا دروزیان در حملۀ غازان به دمشق و فرار سپاه مصر، صدمات بسیاری بر سپاه مصر و شام زده بودند. آقوش با سپاه نایب صَفَد و نایب حماة و نایب حِمْص و نایب طَرابلس روی به جبال «کسروان» نهاد و پس از 6 روز جنگ بر ایشان غالب آمد. دروزیان تسلیم گشتند و حاضر شدند آنچه از سپاه مصر به هنگام فرارشان گرفته بودند، باز پس دهند. افزون بر این، وی ایشان را به پرداخت صدهزار درهم ملزم ساخت و عده‎ای از شیوخ و بزرگانشان را گرفت و روز یکشنبه 3 ذیقعدۀ 699 ق /  21 ژوئیۀ 1300م به دمشق بازگشت و ملک ناصر را از این پیروزی آگاه کرد. قدرت آقوش در دمشق بالا گرفت و شاعران به جهت پیروزی کسروان او را مدح گفتند (ابن حجر عسقلانی، 1 / 473).
در جنگ شَقْحَب (702ق / 1302م) که سپاه مصر به سرکردگی سلطان ملک ناصر محمد قلاون سپاه غازان را شکست داد، جمال‎الدین آقوش افرم با سلطان در قلب سپاه بود. پس از آن قدرت افرم چنان بالا گرفت که او فرمانهای وظایف را توقیع می‎کرد و به مصر نزد سلطان می‎فرستاد و سلطان بی‎گفت‌وگو آنها را امضا می‎کرد.
هنگامی که ملک ناصر بن قلاون از تحکمات امیران خود به ناچار به قلعۀ کرک رفت، بیبرس جاشنگیر در شوال 708ق /  مارس 1309م با عنوان ملک مظفر بر تخت مصر نشست. وی برای جلب نواب شام و اطراف و بیعت گرفتن از ایشان، امیرانی روانه کرد. امیر‎ایبک بغدادی با امیر دیگری مأمور ابلاغ خبر سلطنت جدید و گرفتن بیعت از جمال‎الدین آقوش افرم گشتند و رهسپار شام شدند. آقوش از شنیدن خبر سلطنت بیبرس سخت شادمان شد و به گفتۀ ابن تغری بردی «نزدیک بود از شادی پرواز کند» (8 / 236)، زیرا با بیرس «خُشْداش» (خواجه‌تاش) بود و هر دو چرکسی‌نژاد بودند و در میان ترکان همچون بیگانگان می‎زیستند. به دستور او دمشق را آذین بستند و نامۀ بیبرس را بر امیران خواندند مبنی بر اینکه همه سوگند وفاداری نسبت به سلطان جدید یاد کنند و نسخۀ سوگند را به قاهره بفرستند. همۀ امیران به جز 4 تن راضی شدند و افرم آن 4 تن را نیز در خلوت راضی ساخت؛ اما برخی از امیران بزرگ اطراف مانند قَراسُنْقُر نایب حلب، اَسَنْدَمُر نایب طرابلس و قَبْچق نایب حماة از سلطنت بیبرس راضی نبودند و به تفصیلی که در کتابهای تاریخ نگاشته شده، در نهان با ملک ناصر محمد قلاون در کرک رابطه برقرار ساختند و سرانجام او را وادار کردند که آشکارا بر ملک مظفر بشورد و برای به دست آوردن سلطنت از دست رفته‎اش روی به دمشق نهد. از سوی دیگر آقوش افرم در برابر امیران و مردم دمشق که طرفدار ملک ناصر بودند، تاب مقاومت نیاورد و شبانه با خواص خود روانه شقیف گردید.
افرم به هنگام نیابتش در دمشق، به دعوت ملک ناصر پاسخهای درشتی داده بود و به همین جهت از او بیمناک بود. ملک ناصر پس از ورود به دمشق امان‌نامه‎ای برای او فرستاد و تهدید کرد که در صورت نافرمانی، کار به خشونت خواهد کشید. چون امان و سوگند ناصر به او رسید، ناچار رو به سوی وی نهاد و سلطان سواره به استقبال او رفت و هر دو به احترام یکدیگر از اسب پیاده شدند. افرم لباس بَطّالان (بیکاران و معزولان از خدمت) را پوشیده بود و کفن نیز به همراه داشت. مردم دمشق که او را دوست داشتند، چون وی را بر این حال زار بدیدند، همه فریاد برآوردند: «ای مولای ما، ‎ای سلطان، تو را به تربت پدرت ملک شهید قلاون سوگند می‎دهیم که به او آزاری نرسانی و بر او متغیر نشوی». حاضران به گریه افتادند و سلطان در اکرام او مبالغه کرد و او را همچنان بر نیابت دمشق باقی گذاشت. افرم فردای آن روز اسبان و اشتران و جامه‎های گرانبها به قیمت 200 هزار درهم تقدیم سلطان کرد (ابن تغری بردی، 8 / 267).
سرانجام ملک ناصر برای بار سوم در قاهره بر تخت پادشاهی نشست (پنجشنبه 2 شعبان 709ق / 5 ژانویۀ 1310م). در آن روز جمال‎الدین آقوش افرم «خود‌شیرینی» کرد و به هنگام انشاد اشعاری که یکی از عوام قاهره دربارۀ ملک ناصر سروده بود، کلاه مخصوص (کُلْفَتات) خود را از سر برداشت و گریه آغاز نهاد تا اینکه امیر قراسنقر دوباره کلاه او را گرفت و بر سر او نهاد. اما سلطان او را از نیابت شام برکنار کرد و به نیابت صَرْخَد گماشت. از همین‎رو افرم همواره از ملک ناصر بیم داشت و این بیم و وحشت با کشتاری که ملک ناصر از امیران مخالف خود کرد رو به فزونی نهاد. سرانجام با امیر قراسنقر منصوری نایب حلب و برخی از امیران دیگر همدست گردید و همه در آغاز سال 712ق / 1312م روی به دیار مغول (یعنی ایلخانان ایران) نهادند (همو، 9 / 32).
اینان در ماردین نامه‎ای به سلطان محمد خدابنده (اولجایتو، و به تعبیر مورخان مصری «خربندا») نوشتند و او را از آمدن خود آگاه ساختند. اولجایتو بزرگان مغول را به پیشواز ایشان فرستاد و به والیان خود نوشت که از ایشان پذیرایی کنند. چون به نزدیکی اردوی اولجایتو رسیدند، او سواره به استقبال ایشان رفت و از اسب پیاده شد و ایشان نیز پیاده شدند. اولجایتو در تعظیم ایشان بسیار کوشید و برای هریک خرم‌گاهی معین کرد. قراسنقر و آقوش در خلوت اولجایتو را به حمله به شام برانگیختند، اما آقوش از قدرت سلطان مصر و عساکر او نیز با سلطان شمه‎ای باز گفت. اولجایتو مراغه را به «اقطاع» قراسنقر و همدان را به «اقطاع» آقوش افرم داد (مقریزی، رویدادهای 712ق / 1312م). به گفتۀ مقریزی ملک ناصر چندین‎بار فدائیانی برای کشتن قراسنقر و آقوش افرم به تبریز فرستاد و یک‎بار که امیر چوپان امیر بزرگ سلطان ابوسعید در وسط و آقوش و قراسنقر در دو طرف او بودند، فدائیان زخم برداشت (مقریزی، 2 / 554).
انعکاس واقعۀ التجای آقوش و قراسنقر به دربار اولجایتو در کتابهای تاریخ ایران آن زمان نیز مهم بوده است. به گفتۀ وَصّافُ الحضرة (صص 552-553) چون ملک ناصر (برای بار سوم) بر تخت نشست، قریب 170 تن از امیران مصر و شام را به دیار نیستی فرستاد و به همین جهت «ملک‎الامراء قراسنقر» حاکم دمشق و جمال‎الدین افرم «والی حلب» با چند امیر دیگر به وحشت افتادند و با 500 سوار حمله کردند و دست آقوش به درگاه سلطان محمد خدابنده روی آوردند. امیرانِ سلطان محمد در دیار‌بکر به ایشان رسیدند و در جمادی‎الاول 712ق /  سپتامبر 1312م او را به سلطانیه بردند. سلطان انواع تشریفات از قبا و کلاه و کمر مرصع در حق ایشان ارزانی داشت و 16 تومان زر (000 / 160 دینار طلا) به ایشان انعام داد و 16 هزار دینار در وجه «تشریف» اتباع ایشان فرستاد.
وفات جمال‎الدین آقوش افرم در 13 محرم 716ق / 7 آوریل 1316م به بیماری «فالج» (سکته) در همدان اتفاق افتاد. ابن حجر عسقلانی وفات او را بعد از 720ق / 1320م می‎داند (و این درست‎تر می‎نماید). به گفتۀ مورخان، جمال‎الدین آقوش افرم مردی بلند‌همت، شجاع، خردمند، و نیکوکار بوده و از ستم پرهیز می‎کرده است.

مآخذ

ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة، مصر، وزارة ‎الثقافة و‎الارشاد‎ القومی، 1963م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الدررالکامنة، به کوشش عبدالمعیدخان، حیدرآباد دکن، 1392ق؛ کاشانی، عبدالله بن محمد، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348ش؛ مقریزی، احمدبن علی، السلوک، به کوشش محمد مصطفى زیادة، مصر، مطبعة لجنة التألیف و‎الترجمة والنشر؛ وصاف‎الحضرة، عبدالله بن فضل‎الله، تاریخ، بمبئی، 1269ق.

عباس زریاب