آقوش اشرفی

آقوش اَشرفَی، یا آقُشِ اَشْرَفی، جمال‎الدین فرزند عبدالله معروف به «نایب‎الْکَرَک» (د 736ق / 1335م)، از امرای بزرگ ممالیک مصر در دهه‎های نخستین قرن 8 ق / 14م. ابن حجر عسقلانی (1 / 470) نام او را «آقُش الاشرفی جمال‎الدین البُرناق» نوشته است. او از ممالیک سلطان ملک منصور سیف‎الدین قَلاوون اَلفی نجمی (د 689 ق / 1290م) بود. نسبت «اشرفی» به جهت انتساب او به سلطان ملک اشرف صلاح‎الدّین خلیل (مق 693 ق / 1293م) پسر سیف‎الدین قلاوون بوده است.
ملک اشرف صلاح‎الدین خلیل در 690 ق / 1291م امیر بَیْبَرْس دَوادار منصوری مورخ را از «نیابت کرک» معزول ساخت و امیر جمال‎الدین آقوش را به جای او برگماشت و از اینجاست که امیر جمال‎الدین آقوش به «نایب کرک» معروف گشته است.
پس از آنکه ملک منصور حسام‎الدین لاچین در 696 ق / 1296م به سلطنت رسید، ملک ناصر محمد پسر سیف‎الدین قلاوون را با امیر جمال‎الدین آقوش (استاددارِ ملک منصور) به کرک فرستاد. ملک منصور لاچین در 698 ق /  1299م کشته شد و 2 تن از امیران (الحاج آل ملک و سنجر الجاوِلی) از قاهره به کرک رفتند تا این خبر را به ملک ناصر که به حال تبعید در آنجا به‌سر می‎برد، برسانند. جمال‎الدین آقوش نخستین کسی بود که این مژده را به مادر ملک ناصر داد.
ملک ناصر دومین‎بار به سلطنت مصر رسید و در 709ق /  1308م برای رهایی از تحکمات دو تن از امیران خود به قصد حج از مصر بیرون رفت و خود را به کرک رسانید. جمال‎الدین آقوش نایب کرک از سلطان فراری پذیرایی کرد و شهر را آذین بست و پلی را که سالها عاطل مانده بود، برای عبور سلطان و همراهانش بر روی خندق قلعه انداخت، اما پل که بسیار فرسوده شده بود، زیر پای اسب سلطان و همراهان درهم شکست و عده‎ای به خندق افتادند، اما ملک ناصر توانست خود را وا رهاند. آقوش از این واقعه شرمسار گردید و با آنکه ضیافت عظیمی ترتیب داده بود، ملک ناصر بدو توجهی نکرد. ملک ناصر در کرک انصراف خود را از زیارت حج و عزم خود را به اقامت در کرک اعلام کرد و آقوش را به مصر فرستاد.
آقوش حاصل غلات خود را به ملک ناصر بخشید و روی به مصر نهاد و در مصر در معرض خطاب و عتاب بیبرس و سَلّار، دو امیر حاکم بر امور مصر قرار گرفت که چرا ملک ناصر را به قلعۀ کرک راه داده است. او نامۀ ایشان را دربارۀ اجازۀ این کار نشان داد و معلوم شد که آن دو، نامۀ دومی دایر بر جلوگیری از راه دادن ملک ناصر به قلعه فرستاده بوده‎اند که به دست آقوش نرسیده است.
بیبرس در شوال 708ق /  مارس 1309م با عنوان «ملک مظفر» بر تخت مصر نشست و در رجب 709ق /  دسامبر 1309م سپاهی برای جنگ با ملک ناصر به فرماندهی 5 تن از امیران تجهیز کرد که یکی از ایشان همین جمال‎الدین آقوش بود. این گروه از قاهره بیرون رفتند، ولی بعد بازگشتند. بیشتر امیران مصر به ملک ناصر پیوستند، ولی آقوش به ملک مظفر وفادار ماند و جزو آخرین کسانی بود که به ملک ناصر ملحق شدند. با پیوستن وی و آخرین امیر از امیران و لشگریان باقی‎مانده به ملک ناصر، ملک مظفر نومید گردید و به زوال دولت خود یقین حاصل کرد. در جمادی‎الثانی 711ق / سپتامبر 1311م امیر جمال‎الدین آقوش از سوی ملک ناصر به نیابت دمشق منصوب گردید. در 712ق / 1312م که آقوش به قاهره آمده بود، به دستور ملک ناصر گرفتار شد و در قلعۀ قاهره زندانی گردید، زیرا با قَرا سُنْقُر، یکی از مخالفان ملک ناصر، مناسباتی پیدا کرده بود. آقوش در رجب 715ق /  اکتبر 1315م از زندان آزاد گردید و منصب امارت به او باز گردانده شد. سپس با دادن اقطاعی بدو، بر وی انعام کردند. در 719ق /  1319م ملک ناصر مقام آقوش را بالاتر برد و هنگام ورود او از کرسی خود بلند شد. گویا وی این پایگاه را پیشتر نیز داشته و پس از زندانی شدن از دست داده بوده است. ملک ناصر در 732ق / 1332م به حج رفت و آقوش را در «قلعه» نایب خود کرد و دستور داد تا بازگشت او از قلعه پایین نیاید.
سرانجام پایگاه و مرتبۀ آقوش روی به تنزل نهاد و او را به نامه‎نویسی و همدستی با یکی از مخالفان ملک ناصر متهم ساختند. گفته‎اند که سلطان تحکمات او را بر نمی‎تافت و برای اینکه وی را از قاهره دور کند، او را به نیابت طرابلس فرستاد. در 735ق / 1334م ملک ناصر آقوش را به اتهام دست‎اندازی بر کشتیهای بازرگانی و اموال تجار فرنگ از نیابت طرابلس عزل کرد و او را در قلعۀ «صَرْخَد» یا در «صَفَد» زندانی ساخت و بعد به زندان اسکندریه منتقل کرد. وفات او به گفتۀ مقریزی (2 (2) / 405) روز یکشنبه 7 جمادی‎الاول 736ق / 23 دسامبر 1335م روی داد.
او را مردی مهیب، سنگدل و سخی توصیف کرده‎اند. در مدرسۀ صالحیه منبری برای اقامۀ نماز جمعه تأسیس کرد و فقها به جواز آن رأی دادند. ظاهراً به علت بزرگی شهر قاهره، این مدرسه به عنوان محل دوم برای اقامۀ نماز جمعه در نظر گرفته شد و این کار احتیاج به فتوای قضات و فقها داشته است. او مدتی ریاست و تولیت بیمارستان قاهره را نیز داشته است.
برخی گفته‎اند که نیابت او بر کرک مربوط به دورۀ دوم سلطنت ملک ناصر بوده است و ابن تَغْری بِرْدی این قول را اقوی دانسته است (9 / 310).

مآخذ

ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة، قاهره، وزارة الثقافة و‎الارشاد، 1963م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الدّررالکامنة، به کوشش محمد عبدالمعیدخان، حیدرآباد دکن، 1392ق / 1972م؛ مقریزی، احمد بن علی، السلوک، به کوشش محمد مصطفێ زیادة، قاهره، مطبعة لجنة التألیف و‎الترجمة، 1942م 2 (2) / 317.

عباس زریاب