آقا احمدعلی

آقا اَحْمَدْعَلی، فرزند شجاعت علی، از ادبای ایرانی مقیم هندوستان (1255-1290ق /  1839-1873م). او را به نام مولوی آقا احمدعلی، و نیز «مظهرعلی» (که سال تولد او را می‎نماید) نیز شناخته‎اند. نیاکان او در زمان نادرشاه به هندوستان رفته و ساکن آن دیار شده بودند. وی در داکا زاده شد و در همان‌جا به تحصیل علوم پرداخت، و به سبب احاطه‎ای که در آغاز جوانی بر ادبیات فارسی یافت، به شهرت رسید. در 1279ق / 1862م مدرسۀ احمدیه را در کلکته تأسیس کرد و تا هنگام مرگ، سرپرستی آن را خود برعهده داشت. در 1281ق / 1864م به عنوان مدرس فارسی در مدرسۀ دولتی کلکته نیز برگزیده شد. در این اوقات غالب دهلوی، شاعر و ادیب هندی، در کتابی به نام قاطع برهان، فرهنگ معروف برهان قاطع را به شدت مورد انتقاد و تخطئه قرار داده بود. آقا احمدعلی به دفاع از برهان قاطع برخاست و در کتابی به عنوان مؤیّد برهان (کلکته، 1282ق / 1865م) انتقادات غالب را رد کرد. غالب در جواب مؤیّد برهان، کتاب شمشیر تیز را نوشت، و آقا احمدعلی با انتشار شمشیر تیزتر (کلکته، 1285ق /  1868م)، شمشیر تیز غالب را جواب گفت. این مشاجرۀ ادبی و کتابهایی که در طی آن نوشته شد از لحاظ تاریخ لغت‎نویسی فارسی و نقادی در مباحث لغوی دارای اهمیت بسیار است. از دیگر آثار وی یکی رسالۀ ترانه دربارۀ رباعیات فارسی است که بلوخمان در 1867 به نشانۀ قدردانی از استاد خود آن را به چاپ رساند، و دیگری رسالۀ اشتقاق در دستور زبان فارسی است (کلکته، 1289ق / 1872م). آقا احمدعلی تعدادی از کتب مهم فارسی مانند مثنوی ویس و رامین، اسکندرنامۀ نظامی، اقبال‌نامۀ جهانگیری، منتخب‎التواریخ بداونی، مآثر عالم‌گیری و دو جزو اول اکبرنامۀ ابوالفضل علامی را تصحیح و در سلسله انتشارات انجمن آسیائی بنگال منتشر کرد. هفت آسمان، آخرین اثر احمدعلی است. او قصد داشت که کتاب جامعی دربارۀ مثنوی و مثنوی‌سرایان در ادب فارسی تألیف، و آن را بر حسب اوزان و بحور هفتگانۀ معمول در مثنوی، به هفت بخش (یا هفت آسمان) تقسیم کند، اما پس از نگاشتن مقدمه و بخش اول آن (آسمان اول در بحر سریع مطوی موقوف)، ناگهان درگذشت و این کار ناتمام ماند. احمدعلی در مقدمۀ این کتاب شرح حال 15 تن از مثنوی‌سرایان را آورده و در متن کتاب 78 مثنوی فارسی در بحر سریع و سرایندگان آنها را معرفی کرده است. تذکرۀ هفت آسمان در 1290ق / 1873م در کلکته در سلسلۀ انتشارات انجمن آسیائی بنگال، و با مقدمه‎ای به زبان انگلیسی از بلوخمان چاپ شده است. 

مآخذ

آقابزرگ، ذریعه، 23 / 285، 25 /  228؛ بلوخمان ه‍ . مقدمۀ انگلیسی بر هفت آسمانِ آقا احمدعلی، کلکته، انجمن آسیائی بنگال، 1290ق / 1873م؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‎های فارسی، تهران، سنائی، 1363ش، 2 /  408-410؛ نقوی، علی‌رضا، تذکره‎نویسی در هند و پاکستان، تهران، 1343ش، صص 585-592؛ نیز: 

Storey, C.A., Persian Literature, a bio-bibliographical-Survey., 1927, 1 / 905-906. 

بخش ادبیات