آصف الدوله

آصِفُ‎الدّوله، حاج غلامرضاخان شاهسون اینانلو، فرزند حاج حسین‎خان شهاب‎الملک (د 1327ق /  1909م) سپاهی و سیاست‌پیشۀ روزگار قاجاری. در سال 1291ق / 1874م حاج حسین‎خان لقب نظام‎الدوله گرفت و لقب شهاب‎الملک به فرزندش رسید و از این پس او نیز وارد مشاغل نظامی شد. بعد از فوت نظام‎الدوله، شهاب‎الملک جوان، از سوی ناصرالدین‎شاه به حکومت کرمانشاه منصوب گردید و پس از چندی که فرمانروایی آن منطقه پیوستِ مشاغلِ ظلّ‎السّلطان شد، وی به مرکز احضار، و به دنبال اغتشاش کرمان در زمان وکیل‎الملک دوم (1295ق /  1878م) به جای او حاکم کرمان شد، اما با آنکه پدرش بر آن دیار سابقۀ حکومت داشت، او خود کامیابی نیافت و چون مردم بر اثر شدت قحطی و بیدادگری دولتیان شوریدند و یحییٰ‎خانِ کلانتر هم کشته شد، به مرکز احضار گردید. در 1298ق / 1881م، چند ماهی مجدداً حاکم کرمانشاه شد و در همان سال به سوی طبرستان (مازندران) اعزام گردید تا در مقام «مباشر حضرت والا»، حکومت یکی از 17 منطقۀ ابوابجمعی کامران میرزا نایب‎السلطنه را برعهده گیرد. 
کامران میرزا در 1302ق / 1885م، در مقام وزارت جنگ، سواران ابوابجمعی را از شهاب‎الملک که عنوان سرتیپی داشت گرفت. وی به تهران آمد و در خانۀ امینه اقدس همسر ناصرالدین‎شاه چندان بست نشست تا به خواسته‎اش رسیدگی شد. در 1305ق /  1888م مستقلاً به حکومت مازندران رسید و 3 سال بعد حکومت خوزستان به او تفویض شد. ناصرالدین‎شاه در سال 1313ق / 1895م فرزند کوچک خود، نصرت‎الدین میرزا‎ سالارالسلطنه را در سیزده سالگی به حکومت خراسان منصوب کرد و شهاب‎الملک را ــ پس از دریافت رشوه‎ای کلان از وی ــ با لقب جدید «آصف‎الدوله» که پس از مرگ عبدالوهاب‎خان بی‎صاحب مانده بود، به سمت پیشکاری وی برگزید و لقب شهاب‎الملک را به پسر وی محمد ناصرخان داد. در 1315ق / 1897م مظفرالدین‎شاه او را از خراسان به تهران خواند و مجدداً در همان سال به حکومت کرمان و بلوچستان برگماشت. 
در این دوره، آصف‎الدوله در برقرار ساختن امنیت در منطقه و مرمت سیمهای تلگراف که مورد تقاضای دولت بریتانیا بود، کارهایی انجام داد. با این همه، نواحی کرمان و بلوچستان دستخوش قحط و گرانی و آشوب باقی ماند. آصف‎الدوله در صفر 1317ق /  ژوئن 1899م به تهران فرا خوانده شد و به سمت وزارت خالصه‌جات و حکمرانی تهران و سرپرستی ایلات و عشایر منصوب گردید. به دنبال وام گرفتن مظفّرالدّین‎شاه از روسیه و سفر او به خارج و حیف و میل وجوه قرضه در 1318ق / 1900م، مردم تهران در برابر رژیم به پا خاستند. بخشی از پرخاش مردمِ پایتخت متوجه آصف‎الدوله گردید و از همین‌رو، او از کار برکنار شد. 
وی در 1320ق / 1902م، به حکمرانی فارس منصوب گشت. پس از چند ماه، قرار شد لرد کرزن سیاستمدار معروف بریتانیا و فرمانفرما و نایب‎السلطنۀ هندوستان ضمن بازدید از خلیج‎فارس، در بندر بوشهر اقامت گزیند. دولت مرکزی که به آداب‌دانی آصف‎الدوله اعتماد نداشت، او را به تهران خواند. آصف‎الدوله در 1322ق / 1904م به فرمانفرمایی خراسان و سیستان منصوب شد. وی در این مأموریت ستمگری را از حد گذراند و گذشته از اتهاماتی چون احتکار گندم و گوشت که بر وی وارد آمد، آنچه بیش از همه مایۀ بی‎آبرویی او شد، داستان 160 دختر قوچانی بود که یا پدران تنگدست‌شان آنان را برای فراهم کردن وجه مالیات به ترکمانان فروختند و یا ترکمانان خود به تحریک سالار مفخَّم بجنوردی آنان را از خانواده‎هاشان ربودند. 
اهالی مشهد به عنوان اعتراض، به اجتماع و تظاهر پرداختند. تفنگداران حمله آوردند و 40 تن را کشتند و گروهی را زخمی کردند. سرانجام اخبار شورش خراسان به تهران رسید و سیدمحمد طباطبایی، با اندوه و گریه‌ای که مایۀ تحریک مردم شد، ماجرا را از فراز منبر تعریف کرد. طباطبایی در این‌باره نامه‎ای نیز به مظفرالدین شاه نوشت و برخی از ستمهای آصف‌الدوله را برشمرد. فاجعۀ مشهد در میان مردم بازتابی گسترده یافت و در جراید نیز مطرح گردید، آنچنان که برخی آن را از عوامل عمدۀ نهضت مشروطیت به‌شمار آوردند. پس از تشکیل مجلس اول، نمایندگان برگزیدۀ مردم، برکناری آصف‎الدوله و محاکمۀ وی و همکارانش، از آن میان حاکم بجنورد سالار مفخم بجنوردی را خواستار شدند. آصف‎الدوله در اوایل 1325ق / 1907م برکنار شد و به تهران آمد. وی و سالار مفخم به دیوانخانۀ عدلیه احضار شدند، اما از محاکمه نتیجه‎ای به دست نیامد و آصف‎الدوله به ناگاه در 18 رمضان 1325ق / 25 اکتبر 1907م در کابینۀ ناصرالملک، به عنوان وزیر داخله معرفی شد و در کابینۀ بعدی که پس از یک ماه و چند روز به ریاست حسینقلی‎خان نظام‎السلطنه تشکیل یافت، باز در این سمت باقی ماند. مجلس شورای ملی نتوانست در برابر این‌گونه «پاداش» یافتن و ترقی آصف‎الدوله بی‎تفاوت بماند. از این‎رو در 13 محرم 1326ق / 16 فوریۀ 1908م پس از انتقاد سخت تقی‎زاده از وی و رفتارهایش، مجلس از آصف‎الدوله «سلب اعتماد» کرد. پس از بسته شدن مجلس در دورۀ استبداد صغیر، با روی کار آمدن کابینۀ مشیرالسلطنه، آصف‎الدوله به استانداری فارس منصوب شد. در این هنگام، در همۀ ایالات بر ضد بیدادگریهای محمدعلیشاه، شورشهایی برپا بود، ازجمله در فارس که مشروطه‎خواهان قدرت فراوان داشتند. آصف‎الدوله که سرد و گرم روزگار را چشیده بود، سود خود را در تأیید آنان دانست. از این‎رو تا فتح تهران توسط انقلابیون در سِمَت خود باقی ماند. اما در 28 جمادی‎الثانی 1327ق / 17 ژوئیۀ 1909م برکنار گشت و به تهران فراخوانده شد و دیگر به منصبی نرسید و اندکی بعد درگذشت. وی مردی تندخوی و متظاهر به دینداری بود. برخی از مشروطه‌خوهان به علت نفوذ او در ایلات شاهسون و سوابق سیاسی، گهگاه ملاحظاتی از او می‎داشتند.

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎خان، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1345ش، صص 209، 1158؛ همو، المآثر والآثار، تهران، 1307ق، ص 33؛ همو، منتظم ناصری، تهران، 1300ق، 3 / 346، 370؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1353ش، 3 / 14-16؛ براون، ادوارد، انقلاب ایران، ترجمۀ احمد پژوه، تهران، معرفت، 1338ش، ص 110؛ بهار، محمدتقی، «بعضی مطالب هرگز فراموش نمی‎شود ـ آصف‎الدوله» یغما، س 23، شمـ 7 (مهر 1349ش)، ص 406؛ سعادت نوری، حسین، «آصف‎الدوله‎ها»، یغما، س 16، شمـ 2 (اردیبهشت 1342ش)، صص 83-87؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، امیرکبیر، 1349ش، صص 204، 226-٠227، 278؛ همو، تاریخ هیجده سالۀ آذربایجان، تهران، امیرکبیر، 1346ش، ص 15؛ محیط مافی، هاشم، تاریخ انقلاب ایران، تهران، فردوسی، 1363ش، صص 85، 227-228، 284-285؛ معاصر، حسن، تاریخ استقرار مشروطیت ایران، تهران، ابن‎سینا، 1353ش، صص 141، 299، 306، 353، 394، 530-532؛ ناظم‎الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی‎اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، لوح، 1357ش، 2 / 397-401، 5 / 64، 68، 92، 103-106، 425-426؛ وقایع اتفاقیه (مجموعۀ گزارشهای خفیه‎نویسان انگلیس)، به کوشش علی‎اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، نوین، 1363ش، صص 667-699؛ هدایت، مهدیقلی مخبرالسلطنه، خاطرات و خطرات، تهران، زوار، 1363ش، صص 159 به بعد. 

بخش تاریخ