آصف الدوله

آصِفُ‎الدَّوله، عبدالوهاب بن محمد جعفرخان بن بَدِرْخان (1242-1304ق / 1826-1887م)، سیاست‌پیشۀ روزگار ناصرالدین‎شاه قاجار. جد او بدرخان در زمان کریم‎خان وکیل‎الرعایا، رئیس جبه خانۀ شیراز بود. چون در 1206ق / 1791م شیراز توسط آقامحمدخان تسخیر شد، بدرخان به اطاعت شاه قاجار درآمد و تا پایان عمر در مقام خود باقی ماند و پس از او، پسر ارشدش حاجی محمدحسین‎خان، بدین سمت انتخاب گردید. 
میرزا عبدالوهاب‎خان، سالهای نخستین زندگی را در زادگاه خود شیراز به تحصیل مقدمات زبان فارسی و عربی گذراند. سپس در ادب شهرتی یافت و با تخلص «یزدانی» شعر سرود. در 1266ق / 1849م هنگامی که امیرکبیر، حاجی محمدحسین‎خان را برای تصدی ریاست جبه خانۀ دولتی به تهران فرا خواند، میرزا ‎عبدالوهاب‎خان 24 ساله، برای تکمیل معلومات همراه عموی خود به تهران آمد و در پایتخت به یاری همشهری خود، میرزا‎حبیب قاآنی، به علیقلی میرزا ‎اعتضاد‎السلطنه، پسر فتحعلی‎شاه که وزیر علوم بود، معرفی شد و در 1268ق / 1851م که همزمان با دورۀ صدارت میرزا آقاخان نوری بود، به معلمی پسر 15 سالۀ وی میرزا داودخان که لقب «وزیر لشکر» داشت، برگزیده شد و به مرور با میرزا ‎سعیدخان مؤتمن‎الملک، وزیر امور خارجه که خود اهل ادب و سخن بود، آشنا شد و در شمار منشیان و مستوفیان وی درآمد و یک سال بعد در 31 سالگی به مقام معاونت وزارت خارجه (نایلب الوزاره) منصوب شد و خلعت شاهانه یافت. در 1278ق / 1861م که مظفرالدین میرزا، با سمت ولیعهدی در تبریز به‌سر می‎برد، چون ادارۀ امور خارجیان در استان آذربایجان مهم تشخیص داده شد، میرزا عبدالوهاب‎خان را با حفظ سمت نایب‎الوزاره، برای «انتظام امور مَهام خارجه» به تبریز گسیل داشتند. وی 8 سال در آن شهر به‌سر برد و ضمن انجام وظیفۀ دولتی، از راههای گوناگون ثروت بسیار فراهم آورد. سپس در 1286ق /  1869م که امور حکومت گیلان نیز پس از برکناری امیر اصلانخان مجدالدوله (دایی ناصرالدین شاه)، ضمیمۀ مشاغل میرزا‎ سعیدخان وزیر خارجه شد، میرزا عبدالوهاب خان را با حفظ مقامهای پیشین، در سمت « مباشر» میرزا ‎سعیدخان برای حل مشکلات گیلان بدان خطّه گسیل داشتند. وی با هوشمندی، اوضاع گیلان را سر و سامان داد و در 1288ق / 1871م از سوی ناصرالدین‎شاه به «نصیرالدوله» ملقب شد. چون میرزا حسین‎خان سپهسالار به مقام صدارت ایران رسید (1288ق / 1871م)، میرزا ‎عبدالوهاب‎خان صلاح در این دید که از میرزا سعید‎خان مؤتمن‎الملک بِبُرد و به صدراعظم تازه که با وی خویشاوندی داشت، بپیوندد و در دستگاه وی محرم اسرار شود. از این طریق، در 1290ق / 1873م، ریاست «گمرکخانه» را که شغل پردرآمدی بود، به دست آورد و در 1291ق / 1874م وزیر تجارت و عضو «دارالشورای کبرای ناصری» گردید و از درآمد «عُشریّه» باز هم بر ثروت خود افزود. نصیرالدوله زمانی که متوجه شد ستارۀ اقبال سپهسالار در افول است، به دشمنان وی پیوست. در سال 1301ق / 1884م چون بر اثر اغتشاشات مرزی ایران و روسیه، شاهزاده رکن‎الدوله، برادر ناصرالدین شاه، از ولایت خراسان برکنار شد، میرزا‎ عبدالوهاب‎خان با لقب جدید «آصف‎الدوله» والی خراسان و سیستان گشت و نزدیک به 2 سال در این سمت باقی ماند. در آنجا نیز به املاک گستردۀ ابوالقاسم‎خان پسر محمدخان قرایی چشم طمع دوخت. اما وی پس از واگذاردن آن املاک به علیمردان‎خان نصرت‎الملک، رئیس ایل تیموری، در آستان حضرت رضا(ع) تحصن اختیار کرد. لیکن او را به فرمان والی از بست بیرون کشیدند. این پیشامد، کار آصف‎الدوله را که به سبب رفتار خودکامانه در خراسان دچار دشواریهایی شده بود، سخت‎تر کرد. شیخ‎الرئیس میرزا، نوۀ فتحعلی‎شاه که از زمان رکن‎الدوله مخالفت خود را با ادغام کار «ولایت» و «تولیت» اعلام کرده بود، در شمار مخالفان سرسخت آصف‎الدوله در آمد. مردم مشهد که رفتار آصف‎الدوله را بر ضد مذهب و مایۀ هتک حرمت آستان قدس رضوی(ع) می‎دانستند، بازارها و دکانها را بستند و بر آصف‎الدوله شوریدند. قوای نظامی خراسان نیز از تیراندازی به مردم سرپیچی کرد. این اوضاع که احتمالاً از دخالت خارجیان خالی نبود، به عزل و بازگشت آصف‎الدوله به تهران انجامید. با این‌همه، شاه وی را خلعت بخشید و در زمرۀ «وزرای حضور» جای داد، اما او هیچگاه مقبولیت پیشین را به دست نیاورد. موضوع دیوانگی او که چندی بعد در تهران شایع شد، چندان روشن نیست. برخی می‎گویند او خود به دیوانگی تظاهر کرد تا از مصادرۀ اموالش جلوگیری شود. گروهی نیز برآنند که مخالفان، از بیم آنکه مبادا شاه او را به صدارت برگزیند، چنین شایعه‎ای پراکندند. 
دربارۀ شخصیت و اخلاق آصف‎الدوله داوریهای گوناگونی شده است. نخستین وزیر مختار آمریکا،، بنجامین، او را «با کفایت و درایت» می‎داند. حاج سیاح محلاتی او را «حق‌دوست و عدل‌جو و علم‌خواه و راستگو» که «با پول و تملق مخالف» است، معرفی می‎کند. ناصرالدین‎شاه از او به‌عنوان «هتاک» نام می‎برد. اما به‌هر‌حال وی مردی زیرک بود، به نماز و روزه پایبندی نشان می‎داد، از باده‌خواری سخت پرهیز می‎کرد و در مجالس بزرگان جانب وقار و اعتبار خود را فرو نمی‎نهاد، ولی به قمار علاقه‎مند بود. صراحت لهجه، تندخویی، سوءظن، مال‌دوستی و ثروت‎اندوزی او، حسادت همگنانش را برمی‎انگیخت. نامه‎هایی از آصف‎الدوله باقی‎مانده که یادآور نامه‎های امیرکبیر به ناصرالدین‎شاه است. تقریباً همۀ آشنایان، به سواد و فضل او اعتراف داشته‎اند، اما هنوز نوشته یا شعری از او به چاپ نرسیده است. آصف‎الدوله به دنبال چند ماه اختلال حواس در 62 سالگی در تاریخ 6 جمادی‎الاول 1304ق / 31 ژانویۀ 1887م در اثر سکته درگذشت و از او یک پسر به نام میرزا احمدخان نصیرالدولۀ بَدِر و 2 دختر و نیز ثروتی هنگفت باقی ماند که ناصرالدین شاه، معادل «صدهزار تومان» آن را به عنوان مالیات برای خود ضبط کرد.

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎خان، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1345ش، جمـ ؛ اقبال، عباس، «میرزا عبدالوهاب‎خان آصف‎الدوله»، یادگار، س 5، شمـ 6، 7 (بهمن ـ اسفند 1327ش)، صص 37-38؛ امین‎الدوله، میرزاعلی‎خان، خاطرات سیاسی، به کوشش حافظ فرمانفرماییان، دانشگاه تهران، 1341ش، ص 81؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1353ش، 2 / 301-317؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ‎التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به کوشش جهانگیر قائم‌مقامی، تهران، 1337ش، صص 364-365؛ سعادت نوری، حسین، «میرزا عبدالوهاب‎خان آصف‎الدوله»، یغما، س 15، شمـ 8، (آبان 1341ش، صص 379-383)؛ سیاح، محمدعلی، خاطرات یا دورۀ خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح و سیف‎الله گلکار، تهران، 1346ش، صص 69-70، 80-83، 276-278، 283-286؛ صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران، جاویدان، 1363ش، صص 100، 569-571؛ ظل‎السلطان، مسعود میرزای قاجار، تاریخ مسعودی، تهران، یساولی، 1362ش، صص 288-289؛ مجدالملک، حاج‎میرزا محمدخان سینکی، رسالۀ مجدیّه، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1321ش، ص 58؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، 1341ش، 1 / 139؛ ملک‌آرا، عباس میرزا، شرح حال، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، انجمن نشر آثار ایران، 1335، صص 88-89؛ هدایت، مهدیقلی‎خان، خاطرات و خطرات، تهران، زوار، 1330ش، ص 63. 

بخش تاریخ