آصف اللغات

آصَفُ‎اللُّغات، کتابی در لغت فارسی و اردو، نوشتۀ نوّاب عزیز جنگ، خان‎بهادر شمس‎العلماء‎ احمد ‎عبدالعزیز نایطی، متخلص به «ولا»، که در فاصلۀ سالهای ۱۳۲۵-۱۳۴۰ق / ۱۹۰۶-۱۹۲۱م، به نام نظام‎الدوله نظام‎الملک آصف‎جاه تصنیف و در مؤسسۀ عزیز‎المطابع حیدرآباد دکن تا جلد هفدهم در ۲۰۰‘۱۰ صفحه، چاپ شده است. کار مصنف با مرگ وی ناتمام مانده است و آخرین جلد آن به لغت «جرار» پایان می‎یابد.

مآخذ آصف‎اللّغات

نویسنده در مقدمۀ جلد نخست ۴۰ کتاب لغت و فرهنگ‎نامه را به عنوان مآخذ کار یاد کرده و دربارۀ هریک شرح مختصری آورده است. در فهرست این مآخذ علاوه بر برخی فرهنگهای معتبر فارسی مانند سروری، جهانگیری، رشیدی، برهان قاطع و سراج‎اللغات، فرهنگهای سه‌زبانه‎ای چون افسراللغات و شمس‎اللغات (عربی، فارسی و ترکی) و گلشن فیض (فارسی و عربی و اردو) و فرهنگهای دوزبانه مانند جامع‎اللغات (فارسی و اردو) نیز دیده می‎شود، ولی کتابهای قدیم‌تر، چون فرهنگ اسدی، معیار جمالی، فرهنگ قواس، صحاح‎اللغة و شرفنامه در شمار مآخذ او نبوده است.
ترتیب لغات، الفبایی و به شیوۀ فرهنگ‎نویسی جدید است. این ترتیب از حرف اول تا حرف آخر هر واژه رعایت شده است. این فرهنگ شامل لغات مفرد و مرکب است، و در تعریف لغات، معانی لغوی، مجازی، اصطلاحی و محاوره‎ای در‌نظر گرفته شده و نویسنده از شاعران معروف، شاهد آورده است. گاهی ضرب‎المثلهای رایج نیز در ذیل لغات امده است. در اغلب موارد تلفظ کلمات به کمک کلمات هم‌وزن داده شده است. 
از ویژگیهای این فرهنگ آوردن اختلاف نظرهای پژوهشگران دربارۀ معانی واژه یا اصطلاح واحد است و نویسنده پس از نقل اقوال مختلف، داوری و استنتاج خود را در پایان بیان می‎دارد (نواب عزیز، ۱ / ۱۵). 
آوردن معادلهای کلمات فارسی به زبان اردو و نقل شواهد از شعر اردو، از اختصاصات این اثر است. (نواب عزیز، ۱ / ۱۵) نویسنده تنها به نقل لغات از فرهنگها اکتفا نکرده و برخی از «الفاظ جدیده بیرون از چهل کتاب» (نواب عزیز، ۱ / ۱۶) را نیز با بررسی در متون و استنباط کاربردهای تازۀ لغات، به دست داده است. 
آصف‎اللغات چنانکه گفته شد، از اواسط حرف جیم فراتر نمی‎رود و عبارات آن به شیوۀ پارسی‎نویسی رایج در هند است، لکن از لحاظ دقت در معانی لغات و تفکیک معانی و آوردن شواهد و نیز از جهت نقد اقوال فرهنگ‎نویسان دیگر، دارای اهمیت است. 
در لغت‎نامۀ دهخدا و فرهنگ فارسی معین از این کتاب استفاده شده است (مقدمۀ لغت‎نامه، ۱۸۰، مقدمۀ فرهنگ فارسی، چهل و سه).

مآخذ

مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، ۱ / ۷۷- ۷۸؛ نواب عزیز جنگ بهادرخان، آصف‎اللغات، حیدرآباد دکن، عزیزالمطابع، ۱۳۲۵-۱۳۴۰ق. 

بخش ادبیات