آشتیانی

آشْتیانی، اسماعیل (1310ق-1349ش/1892-1970م)، نگارگر، شاعر و ادیب معاصر ایرانی، در یک خانوادۀ روحانی در تهران زاده شد. پدر او شیخ‎مرتضى و نیایش میرزاحسن آشتیانی از مبارزان نام‌آور جنبش تنباکو بود. وی آموزش خود را در مدرسه‎های اسلام و دارالفنون به انجام رسانید. دلبستگی به نگارگری و استعداد در آن، از کودکی در وی آشکار گردید. نخستین کارهای او نسخه‎برداری از نگاره‎های شاهنامۀ فردوسی بود که بر هرچه در دسترسش قرار می‎گرفت، ترسیم می‎کرد (بنی‎احمد، 27- 28). استادان نقاشی او در دارالفنون مصوّرالممالک ذوالفقاری، میرزا حاج‎آقا نقاش‎باشی و شیخ‎المشایخ بودند. آشتیانی در جست‎وجوی هدفی والاتر بود و سرانجام آن را در «مدرسۀ صنایع مستظرفه» یافت که در 1329ق/1911م به سرپرستی کمال‎الملک بنیاد نهاده شده بود. کمال‎الملک پس از دیدن نمونۀ کارهای او، آموزش وی را پذیرفت، اما آن را مشروط بدان کرد که آشتیانی «تا پایان دورۀ مدرسه فقط هنر نقاشی را راه و طریق خود بداند» (یادی از استاد). اسماعیل این شرط را پذیرفت و به آن مدرسه راه یافت؛ اما پیوستن به عالم هنر برای وی آسان نبود. چون او در یک خاندان روحانی زاده شده بود، انتخاب نگارگری و پیوستن به جرگۀ هنرمندان گونه‎ای سنت‎شکنی به‌شمار می‎آمد، از این‎رو با مخالفتهای سخت روبه‎رو گردید تا جایی که به گفتۀ خودش ورود به مدرسه امری «غیرممکن» می‎نمود (میزبان، 16). بروز استعداد درخور توجه و پایداری او در رسیدن به هدف، سبب کاهش مخالفتها شد و او سرانجام به عالم هنر پیوست. پشتکار و دلبستگی و توانایی آشتیانی در فراگیری به پایه‎ای بود که توانست دورۀ پنج‌سالۀ مدرسه را در 3 سال به پایان برد و شاگرد اول مدرسه شود. 
کمال‎الملک که در آشتیانی افزون بر توانایی هنری، نیک‎اندیشی و راست‌رَوی را دیده او را راهرو راستین مکتب خود یافته بود، وی را به معلمی مدرسه برگزید. ظاهراً در همین زمان آشتیانی برآن شد که تحصیلات خود را در رشتۀ دیگری جز نگارنگری ادامه دهد. در نامه‎ای که در این هنگام به استاد خود کمال‎الملک نوشت، از وی اجازه خواست که مدرسۀ صنایع مستظرفه را رها سازد، اما کمال‎الملک در دیداری که با او داشت، وی را از این کار بازداشت. آشتیانی که به استاد خویش به دیدۀ مراد می‎نگریست، ماندن در کنار او را از ادامۀ تحصیل برتر شمرد و اندکی پس از آن به معاونت مدرسه برگزیده شد (1335ق/1916م). پس از بازنشستگی کمال‎الملک، آشتیانی در 1307ش به ریاست مدرسه انتخاب گردید. در سالهای مدیریت او آموزش درسهای تازه‎ای چون مینیاتورسازی، تذهیب، کالبدشناسی، تاریخ هنر، ریاضیات و قواعد مناظر و مرایا به درسهای مدرسه افزوده گردید و کتابخانه‎ای برای مدرسه بنیاد نهاده شد. 
مدیریت او در مدرسۀ صنایع مستظرفه چندان به درازا نکشید و او در 1309ش به اروپا سفر کرد. در این سفر که بیشتر به قصد بررسی و کسب تجربه انجام گرفت، به درخواست شرکت فیلمبرداری «اوفا» در آلمان از برخی هنرپیشگان معروف آن شرکت تک‌چهره‎هایی تهیه کرد که بسیار مورد توجه قرار‌گرفت و به او پیشنهاد استخدام در آن شرکت و ماندن همیشگی در آلمان شد. آشتیانی نپذیرفت و به ایران بازآمد. پس از بازگشت به تهران، در مدرسۀ دارالفنون، دانشکدۀ ادبیات و دانشسرای عالی به تدریس پرداخت. خدمات آشتیانی در مدیریت مدرسۀ صنایع مستظرفه و استادی دارالفنون و دانشسرای عالی و کوششهای او در ترویج فرهنگ و هنر، سبب گردید که در 1325ش از سوی شورای عالی فرهنگ به او عنوان دکترای افتخاری و نشان درجۀ اول هنر داده شود. وی در 1326ش به استادی دانشکدۀ فنی برگزیده شد. در 1328ش با آنکه بیش از 57 سال نداشت، به سبب خستگی جسمی و روحی به درخواست خود بازنشسته شد؛ اما کوشش هنری و فرهنگی وی پایان نپذیرفت و عضویت او در شورای عالی فرهنگ و هنرهای زیبا و انجمن ادبی فرهنگستان ادامه یافت. 
وی در این دوره در کارگاه شخصی خود به پدید آوردن آثار تازه پرداخت. تابلوهای تک‌چهرۀ خودِ وی، نامه‎نویس، بهلول در خواب، پرنده‎های تیرخورده، نوازندۀ آکوردئون و جز آن، از این آثار بود. آشتیانی در نگارگری پیرو مکتب کمال‎الملک یعنی طبیعت‎گرا بود و بیشتر آثار خود را مستقیماً از روی طبیعت نقاشی می‎کرد. گرچه بیشتر تابلوهای او رنگ روغنی است، اما در کار آبرنگ و سیاه‌قلم نیز توانا بود. دقتِ دیدِ هنری، قدرت طراحی، رنگ‎گذاری متناسب و به‌کار‌گرفتن ذوق شاعرانه از ویژگیهای نگارگری اوست. 
برجسته‎ترین کارهای او رؤیای حافظ، قهوه‎خانۀ سر راه، تک‌چهره‎های خود وی و نامه‎نویس است. تأثیر کمال‎الملک بر آشتیانی چنان بود که وی گاه در انتخاب موضوع تابلوها از او پیروی می‎کرد و از دریچۀ چشم او به جهان می‌نگریست. همانندی دیدگاه موضوع تابلوهای فالگیر و میرزا هادی خوشنویسِ کمال‎الملک را با تابلوهای قهوه‎خانه و نامه‎نویسِ آشتیانی نمی‎توان اتفاقی دانست. شمار تابلوهای آشتیانی به یک‌صد می‎رسد که بخشی از آنها به وسیلۀ خود وی به کتابخانۀ مجلس شورای ملی واگذار گردیده است و شماری در موزه‎ها و مجموعه‎های خصوصی و نزد خانوادۀ او نگاهداری می‎شود. 
آثار وی در دوران زندگی و پس از درگذشت او در چندین نمایشگاه به تماشا گذاشته شده است. از آن میان می‎توان اینها را نام برد: نمایشگاه هنرهای زیبای ایران به کوشش انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی (16 بهمن 1324ش تا 10 فروردین 1325ش)، نمایشگاه آثار آشتیانی در انجمن ایران و آمریکا (آبان 1333ش و اسفند 1349ش)، نمایشگاه آثار نقاشان ایرانی در باشگاه مهرگان (آبان 1333ش) و نمایشگاه آثار نقاشان نخبۀ معاصر ایران در مجلس شورای ملی (اسفند 1351ش). 
آشتیانی شعر نیز می‎سرود و «شعله» تخلص می‎کرد. دیوان اشعار او به چاپ رسیده است. آثار او عبارت است از: سفرنامۀ اروپا، اختراع الفبایی بر مبنای حروف فارسی برای اصلاح خط، مناظر و مرایا، ادعیۀ قرآن یا احسن‎الأدعیة، تصحیح دیوانهای منوچهری دامغانی و امیرخسرو دهلوی، نماز در اسلام، منتخبات رباعیات خیام، ترانه‎های باباطاهر، صائب، حافظ و شرح حال و تاریخ حیات کمال‎الملک. واپسین اثر نقاشی او تک‌چهرۀ همسرش است که ناتمام مانده. آشتیانی در 10 اردیبهشت 1349ش در تهران درگذشت.

مآخذ

آشتیانی، اسماعیل، «شرح حال و تاریخ حیات کمال‎الملک»، هنر و مردم، شم‍ 7 (اردیبهشت 1342ش)، صص 8-19؛ «آشتیانی»، هنر و مردم، شمـ 94 (مرداد 1349ش)، صص 6-12؛ بنی‎احمد، حسین، «نقاش پهلوان»، اطلاعات ماهانه، س 8، شمـ 5 (1344ش)، ص 29؛ «پیوستگان به خاموشی»، فرهنگ و زندگی، س 1، شمـ 2 (خرداد 1349ش)، ص 264؛ «در نمایشگاههای نقاشی»، سخن، س 20، شم‍ 9-10 (اسفند 1349ش)، ص 957؛ سادات ناصری، حسن، سرآمدان فرهنگ و تاریخ ایران، تهران، شورای عالی فرهنگ و هنر، 1353ش، صص 16، 17؛ سپهرم، مسعود، تاریخ برگزیدگان، تهران، زوار، 1341، صص 501-503؛ سیاح، فاطمه، «نظری به نمایشگاه هنرهای زیبای ایران»، پیام نو، س 2، شمـ 10 (مرداد 1325ش)، صص 16-45؛ «شرح حال آقای آشتیانی»، بنیاد فرهنگ، شم‍3 (بهمن 1339 ش)، ص‌19؛ علوی، بزرگ، «نمایشگاه هنرهای زیبا»، پیام نو، س2، شم‍10 (مرداد1325 ش)، صص 1-15؛ مکتب کمال‎الملک، تهران، نشر آبگینه، 1364ش، صص 15، 16؛ میزبان، جلال «گفت‎وگویی با استاد اسماعیل آشتیانی»، امید ایران، شم‍ 810 (نوروز 1349ش)، ص 17؛ «نمایشگاه نقاشی مجلس و خاطره‎ای از استاد آشتیانی»، وحید، س 10، شم‍ 6 (فروردین ـ اردیبهشت 1351ش)، صص 109، 110؛ «نمایشگاه هنرهای زیبای ایران»، سخن، س 2، شم‍ 1 (فروردین 1325ش)، صص 24-31؛ «نمونه‎هایی از ذوق و هنر ایرانی در دو نمایشگاه»، اطلاعات ماهانه، شمـ 80 (آذر 1333ش)، صص 26، 27؛ یادی از استاد اسماعیل آشتیانی، تهران، 1349ش، جمـ . 

محمدحسن سمسار